یکی از عوامل مهم ناکامی در امر بهره برداری از مراتع،کشانیده شدن بهره برداریهای زراعی به داخل مراتع،یعنی به
مناطق مربوط به فعالیت دامداری است.که بصورت کشت دیم در شرایط مناسب رونق گرفته است.یک چنین حرکت
خطرناک که بخصوص زندگی عشایری کشور را تهدید میکند. دامداران و بهره برداران رانیز به سوی شهرها سرازیر می
سازد. چندین عامل در تخریب مراتع وتبدیل آنها به دیمزارهای کم بازده دخالت دارنداز جمله: واگذاری وسائل وادوات
کشاورزی جهت شخم زمین به هر متقاضی واختصاص دادن جایزه هائی در مقابل تحویل هرچه بیشتر گندم حتی در
محیط عشایری ودامداری کشور(قبل از انقلاب)،نزولات جوی مناسب .بیکاری وعدم درآمد کافی و رشد بیش از حد
جمعیت باعث افزایش نیاز جوامع بشری به مواد غذائی،انرژی،چوب،علوفه ، انهدام مراتع دولتی که جزء تخریب یافته
ترین و فقیرترین مراتع منطقه می باشند.چرا که بهره بردارن از این نوع مراتع هیچگونه مسئولیتی نداشتند و فقط در
صدد استفاده بیشتر به رقابت با یکدیگر می پرداختند.ضربه شدید دیگری که به مراتع از طرف دولت وارد شد، ملی
کردن مراتع بود . در این قانون متاسفانه بدون اینکه تمامی جوانب امر بررسی شود اقدام به ملی کردن مراتع شد،در
نتیجه بطور سرسام آور در تمامی سطح مملکت ، شب و روز توسط روستائیان و در پاره ای مناطق ، ایلات مبادرت به
تبدیل مراتع نمودند. چه در صورتی که مراتع شخم یا دیسک خورده بودند واز حالت اراضی بکر خارج می شدند ، جزو
مراتع محسوب نمی گردیدند.البته هدف افراد صرفاَ مراتع بود نه کشاورزی .
هر چند که حدود 30سال از تاریخ تصویب و اجرای این قانون می گذرد ، ولی امروزه شاهد اجرای ماده 56 قانون
ملی شدن جنگلها و مراتع هستیم که سطح مستثنیات را در مراتع منتاطق مختلف با اعلام آگهی مشخص
می نماید و افراد می توانند نسبت به آن اعتراض نمایند که اعتراض مربوطه در کمسیونی رسیدگی و رای
قطعی صادر می شود.بخوبی روشن است که در عرض حدود30 سال گذشته امکان ایجاد به اصطلاح مستثنیات در همه جا و برای همه وجود داشته است.به این ترتیب هر ساله منابع اراضی مرتعی وسیعی شخم وبه زیر کشت محصولاتی چون،گندم،جو، نخود و غیره میروند.ورفته رفته برشدت تخریب وتبدیل مراتع به دیمزارهای کم بازده افزوده میشود. با ایجاد یک چنین زمینه تهاجمی بر منابع طبیعی کشور، مسلماَ این حرکت تخریبی قابل کنترل نخواهد بود.چنانچه تا چند سال پیش هیچ گونه پیشگیری و کنترلی در این مورد نشده بود.ولی در سالهای اخیر مدیریت آبخیزداری با مشارکت و همکار ی مردم ، قدمهائی را در جهت اصلاح ، احیاء و بهبود مراتع برداشته که اتفاقاً مفید وموثر نیز بوده است.
نمونه ای از یک چنین حرکت نامطلوب وویرانگری یعنی تبدیل مراتع به دیمزارهای کم بازده را میتوان در استان
آذربایجانغربی ملاحظه نمود. حدود 2516658هکتار (8/2%) از مساحت استان را مراتع تشکیل می دهند.تعداد
دام موجود استان 84266394 واحد دامی است .که بالغ بر 4737364واحد دامی (56%) َ’متکی به مراتع
میباشند.و بقیه هم به نوعی وابسته هستند.این موضوع از جنبه تولید علوفه مراتع برای دامها بوده
،درحالیکه نقش حفاظت خاک آن خیلی بیشتر از اینهاست واز جایگاه و اهمیت خاصی برخوردار است.که
مجال بحث دراینجا واز این مقوله خارج است. با توجه به عوامل ذکر شده در متن فوق ،که باعث گردیده تا با
واگذارکردن تراکتوربه هر کس فرصتی پیش آید تا هر جائیکه تراکتور بتواند تردد نماید،از داخل معدود جنگلهای
استان تا دامنه هائی با بیش از40%شیب زمین شخم و زیررو شود و کشت و کار صورت گیرد.و تبدیل مراتع
روند روبه رشدی را طی می نماید.که جای تامل دارد.به هر حال در این حرکت تخریبی علاوه بر ویرانی
بسترآبخیزها و تشدید فرسایش های سطحی وشیاری، باعث شده که میلیونها تن از خاکهای حاصلخیز و
مرغوب مراتع در اثر کوچکترین بارندگیهائی شسته شده وبه همراه سیلهای ویرانگر، که درسر راه خود زمینهای
کشاورزی روستاها و تاسیسات را نیز خراب میکنند ،به داخل دریاها ودریاچه ها بریزند.ودر نتیجه خسارات
جبران ناپذیری به روستاها و شهرها وارد شود.جدا از این خسارات ، در نتیجه تخریب مراتع سبب کاهش
بازدهی آنها در امر تولید علوفه واز بین رفتن گونه های خوشخوراک گشته است.و این در حالی است که با این
شرایط مراتع درجه یک استان نیز از دست خواهد رفت.و اگر وضع به همین منوال ادامه پیدا بکند.چه بسا د
ر سالهای
آینده هیچ نوع مرتعی نماند.واین یعنی یک فاجعه ،برای استانی که دارای منابع طبیعی تجدید شونده غنی می
باشد.لذا جهت جلوگیری از چنین روند تخریبی مراتع و تبدیل آنها به دیمزارهای کم بازده بایستی یک حرکت
جدی واساسی و مسئولانه صورت پذیرد. و این امر خطیربا همکاری تمامی ارگانهای دولتی به خصوص اداره کل
منابع طبیعی و مدیریت آبخیزداری استان،که نقش اساسی ومحوری را در این زمینه ایفاء می کنند.وارد صحنه
شده ،تا بیش از این شاهد ازبین رفتن مراتع استان این منبع عظیم ملی نباشیم.چرا که در مقابل نسل آینده
باید جوابگو باشیم.
پیشنهادات:
راهکارهای ذیل رامی توان از طریق آموزش صحیح به بهره برداران ودر کل روش زندگی مناسب در حوزه آبخیز ، به آبخیز
نشین با زبان ساده آموخت.از جمله اینکه:
1- زمین را چگونه شخم بزند؟در چه فصلی؟ ودر چه جهتی؟و....
2- چگونه از مراتع استفاده کند و دامهای خود رابه چه تعداد وچه مدت ودر چه فصلی در مراتع بچراند؟
3- چه محصولاتی را بکاردوبا چه روشی؟
4- طریقه استفاده از منابع آب حوزه چگونه باشد؟
5- در احداث جاده و بهره برداری معدن و ساختمان سازی چه اصولی را رعایت کند؟
لازم به توضیح است که در شرایط فعلی برگزاری دوره های آموزشی و ترویجی برای بهره برداران و
کشاورزان ،جهت تفهیم مسائل فوق(پیشنهادات) کاملاَ ضروری می باشد.
بذرکاری :
کشت بذورگیاهان بومی ویاگیاهان وارد شده در اراضی بکر وایجادپوشش ازگیاهان مذکور به
منظور حفاظت خاک وآب،افزایش محصول علوفه ای وسرانجام افزایش ارزش تفرجگاهی
است ودر صورت انتخاب صحیح محل وگونه واجرای صحیح،نتیجه بذرکاری توام با موفقیت
خواهد بود.در مواردی که شرایط آب وهوائی وخاک مساعد بوده وپوشش گیاهی خود را از
دست داده باشد بذرکاری یکی از ضروریات است.همچنین درمواردی که احیای طبیعی غیر
ممکن باشدویا به زمان بیشتری احتیاج باشد.باید اقدام به بذرکاری نمود.زمان لازم برای
احیای طبیعی بسته به شرایط محیط فرق می کند.در مواردی که شرایط مساعد برای رشد
باشد
ممکن است2سال کافی باشد،ولی در شرایط خشک ونیمه خشک به زمان بیشتری که
ممکن است تا10سال وبیشتر باشد احتیاج داشته باشد.پس از بذرکاری درعرض2تا3سال
گیاهان جدید پوشش رضایت بخشی ایجاد می نمایند.
بذر کاری بطریق بذرپاشی :
در این طرق بذر کاری، بذر با دست ،بذر پاش دستی ویا موتوری یا هلیکوپتر در منطقه پخش
می شوند. در بذرکاری با دست باید سعی کرد بذور حتی المقدور بطور یکنواخت در سطح
زمین پاشیده شود.وازتجمع آنها در یک نقطه جلوگیری شود .در صورتی که این روش در
مساحتهای کوچک اجرا شود امکان پوشانیدن بذور وجود دارد ولی در مساحت های بزرگ
انجام این امر مشکل وچه بسا غیرعملی می باشد.
معایب روش بذرپاشی عبارتند از :
1- پراکنش غیر یکنواخت بذر در منطقه بخصوص در مواردی که کشت مخلوط باشد.
2- مصرف زیاد بذربا مقایسه بذرکاری با بذرکار(75-50درصد بیشتر از بذرکاری با بذرکار)
3- هدر رفتن مقداری از بذور توسط حشرات و پرندگان
4- مشکل پوشاندن روی بذر
5- رشد کم گیاهان بخصوص در مراحل اولیه به علت نامساعد بودن شرایط بستر
مقدّمه :
بدون شک پوشش گیاهی طبیعی مطمئن ترین - بادوام ترین-اقتصادی ترین و عملی ترین و سرانجام بهترین عامل
حفاظت خاک وآب در مراتع می با شد. با توجه به اهمیت مراتع و پوشش گیاهی در حفاظت آب و خاک و تولید
علوفه ودر نهایت تولید گوشت قرمزو فوائد جنبی دیگری از قبیل حمایت از حیات وحش،گیاهان داروئی،تولید آب
وآبزیان،گیاهان صنعتی، ایجاد مناطق تفرجی، جلوگیری از مهاجرت روستائیان به شهرهاو....نیاز به عملیات
مرتعداری و پوشش گیاهی کاملاَ ضروری است. مراتع و چراگاههایکشور که امروزه مورد استفاده قرار میگیرند
در اثر چرای بیرویه، چرای غیرفصل یاپیشچرا، عدم رعایت ظرفیت چرا، دوام چرا، عدم تناسب تعداد دام با میزان
علوفهای کهتولید میشود و غیره موجب میگردد که فرصت رشد و نمو را از گیاهانمراتع گرفته و اجازه ندهد که
آنها به طور طبیعی یا خودبخود تکثیر نموده و تجدید نسلنمایند و با عدم تکثیر خودبخود و تجدید نسل به تدریج از
جامعة گیاهان خوشخوراک یکمنطقه کاسته میشود و بر تعداد و رشد و نمو بیشتر نباتات غیرخوشخوراک افزوده
میشودو در نتیجه مرتعی به وجود میآید که اکثراً یا همة نباتات آن غیرخوشخوراک یا حتی سمیمیباشند و جز
تولید خسارت و تلفات برای بهره بردار نتیجهای از این مراتعنمیتوان برد. رسیدن به اهداف فوق، اعمال مدیریت
صحیح، بهره برداری مناسب از مراتع و استفاده بهینه از امکانات بالقوه را در حوزه های آبخیز طلب میکند.
هدف از اجرای عملیات احیای مراتع
درجه بندی مراتع نشان می دهد که مراتع ایران به طور کلی بازده و ظرفیت چرای مناسبی ندارد. با توجه به اینکه
سطح وسیعی از مراتع کشور ما را مراتع فقیر تشکیل می دهند لزوم احیای مراتع به منظور بهره برداری مناسب
از آن با توجه به نیازی که در داخل کشور به فرایندهای دامی به چشم می خورد بیش از پیش جلب توجه می کند
احیای مراتع عبارت است ازمستقر کردن علفهای چمنی مرغوب و نخودیان در چراگا ههای دائمی تنک،کم تولید،و
زمینهای فرسایش یافتهء فاقد پوشش گیاهی به منظور ایجاد جامعه ء گیاهی که بتواند به حیات خود را حفظ
کند .به چند طریق میتوان به این منظور دست یافت :
ـ وارد کردن گونه های علوفه ای مناسب در مراتع از طریق کاشت بذر آنها
- موجود در مراتع یا گونه هایی که با بذرپاشی وارد مرتع شده اند
- از طریق عملیاتی مانند استفادهء بهتر و بیشتر از بارندگی
- تقویت مراتع و اعمال مدیریت مناسب چرا
وارد کردن گونه های مناسب در مرتع:
اولین گام برای کاشتن بذر گونه های مناسب در مرتع انتخاب نوع گیاه است .چه ،گونه های
مختلف دارای بازدهی متفاوت هستند و همه گونه ها نمی توانند بازدهی کمی و کیفی
منسب داشته باشند. اصولآَیکی از هدفهای احیای مراتع افزایش ظرفیت تولید مرتع و بهبود
کمیت و کیفیت آن است .
نقش پوشش گیاهی در حفاظت خاک:
1- جلوگیری از برخورد ضربات شدید باران به سطح خاک
2- مانع جریان شدید آب در سطح خاک
3- زوائد وبقایای گیاهی باعث افزایش مواد آلی و اصلاح خاک میشود.
4- ریشه گیاهان باعث تشدید خاکزائی زمین میشود.
5- درشیبهای تند،گیاهان کشت شده از لغزش،ریزش،بروزسیل و بهمن که خود عامل فرسایش
هستندجلوگیری می کنند.
6-گیاهان باعث تقویت خاک می گردند.
7-ریشه گیاهان نفوذپذیری خاک را افزایش می دهند.
کشور ایران از نظر وصعیت آب و هوایی و به ویژه میزان بارندگی دارای شرایط متفاوتی است به طوری که در پاره ای از مناطق کویری و خشک بارندگی کمتر از ۱۰۰ میلی متر می باشد . جهت سهولت امر مرتعکاری و انتخاب گونه ها و روشهای مناسب بذرکاری لازم است با توجه به مطالعات پوشش گیاهی و تجدید حیات طبیعی و نیز بررسی هایی که در زمینه ی سازگاری گیاهان مرتعی انجام گرفته است کشور را بر حسب میزان بارندگی سالانه به مناطق مختلف تقسیم و گیاهان مناسب برای هر منطقه را به تفکیک معرفی نمود .
مناطق با بارندگی 350 تا 500 میلی متر
این مناطق در ارتفاع بین 1000 و 2600 متر از سطح دریا قرار گرفته و به طور کلی دارای زمستانهای سرد می باشد . اکثر نقاط استانهای کرمانشاه و کردستان جزو این منطقه می باشند . غیر از گیاهانی که در شرایط 350- 180 میلیمتر بارندگی رشد می کنند ، کشت گونه های زیر نیز با موفقیت همراه است
1- Agropyron intermedium
این گونه دارای ریزوم بوده و در خاکهای نسبتا حاصلخیز با بافت متوسط رشد می کند . از این گیاه به عنوان تولید علوفه و نیز حفاظت خاک در آبخیزها می توان استفاده نمود . استقرار آن از طریق بذرکاری به راحتی انجام گرفته و در سال اول کاشت پوشش مناسبی را به وجود می آورد و سرمای شدید را به خوبی تحمل می نماید . واریته ی اصلاح شده ی آن Greenar نام دارد . دوره ی بهره برداری آن از بهار تا اواسط تابستان و پاییز است . عمق مناسب کاشت 5/1 سانتی متر و میزان مناسب بذر 8 کیلوگرم در هکتار است . مقاومت این گیاه نسبت به سرما و گرما از 20 – تا 38 + درجه ی سانتی گراد می باشد .
2- Dactylis glomerata
گیاهی است پر محصول با ارزش علوفه ای خوب در مراتع کوهستانی با بارندگی حدود 400 میلی متر رشد می کند . واریته های اصلاح شده ی آن Latar و Pomar نام دارند . عمق مناسب کاشت 5/1 سانتی متر و میزان بذر جهت بذر کاری 4 کیلوگرم در هکتار است . این گیاه قادر است حرارتهای 22- و 40 + درجه ی سانتی گراد را تحمل نماید . مخلوط 3 کیلوگرم Lotus corniculatus و 3 کیلوگرم D.glomerata در هکتار موفقیت آمیز بوده است .
3- Bromus inermis
گیاهی است دایمی و ریزوم دار با رزش علوفه ای نسبتا خوب در مناطقی با بارندگی بیش از 400 میلی متر رشد می کند . دوره ی بهره برداری آن بهار تا اواسط تابستان و پاییز است . واریته ی اصلاح شده ی آن به نام Mancher معروف است . عمق مناسب کاشت 2 سانتی متر و مناسب ترین میزان بذر جهت بذر کاری 5 کیلوگرم در هکتار می باشد و قادر است حرارتهای 20- و 40 + درجه ی سانتی گراد را تحمل نماید . مخلوط 5 کیلوگرم آن و 3 کیلوگرم Trifolium repens نیز نتیجه بخش بوده است .
4- Festuca arundinacea
این گیاه در خاکهای عمیق رشد کرده و خشکی را تحمل نمی کند . در اوایل بهار علوفه ی حاصله می تواند مورد استفاده ی دام قرار گیرد . خوشخوراکی آن متوسط و از این نظر نباید آن را مخلوط با سایر گیاهان مرتعی کشت نمود . مخلوط 5 کیلوگرم بذر آن و 1 کیلو گرم شبدر سفید و 2 کیلوگرم یونجه نتیجه ی مطلوبی داشته است . این گیاه می تواند حرارتهای 20- تا 38+ درجه ی سانتی گراد را تحمل نماید . عمق مناسب کاشت 5/1 سانتی متر و مقدار مناسب بذر جهت بذر کاری 6 کیلوگرم در هکتار می باشد .
5- Hordeum violaceum
در مناطق کوهستانی با خاکهای رسی و سنگین رشد می کند و می توان بذر آن را در مناطقی که بارندگی بیش از 400 میلی متر دارند کشت نمود . عمق مناسب کاشت 1 سانتی متر و مقدار مناسب بذر جهت بذر کاری 4 کیلوگرم در هکتار است و قادر است حرارتهای 22- و 35 + درجه ی سانتی گراد را تحمل نماید .
6- Andropogon ischaemum
گیاهی است دایمی و خوشخوراک . در مناطقی که دارای بارندگی بهاره هستند نظیر گرگان و آذربایجان می توان آن را کشت نمود . استقرار گیاه از طریق بذر پاشی به سهولت انجام می گیرد . عمق مناسب کاشت 1 سانتی متر ومیزان مناسب بذر برای بذر کاری 4 کیلو گرم در هکتار است . این گیاه قدرت تحمل حرارتهای 15- و 40 + درجه ی سانتی گراد را دارد .
7- Coronilla varia
این گیاه از نظر قدرت تولید علوفه و ایجاد پوشش در مناطق آبخیزها قابل توجه می باشد . در خاکهای سبک و یا سنگین به خوبی رشد کرده و نسبت به سرما مقاوم است ولی خشکی را تحمل نمی کند . گل آن جهت استفاده ی زنبور عسل قابل توجه می باشد . عمق مناسب کاشت 1 سانتی متر و میزان بذر جهت بذر کاری 5 کیلو گرم در هکتار است . حرارتهای 20- و 38 + درجه ی سانتی گراد راتحمل می نماید .
8- سایر گیاهان
در مناطقی که بارندگی بیش از 450 میلی متر است کشت انواع یونجه و شبدر یکساله موفقیت آمیز است و در پاره ای از مناطق می توان کشت گندم و یا جو دیم را به طور مخلوط با این گیاهان یکساله انجام داد و علاوه بر برداشت محصول غلات مقدار قابل توجهی علوفه برای چرای دام تولید نمود . این گیاهان عبارتند از :
Medicago truncatula
Medicago littoralis
Medicago scutellata
Medicago polymorpha
Medicago minima
Medicago rugosa
Trifolium alexandrin