l مقدمه (اهمیت موضوع): فرسایش خاک، فرآیندی است که طی آن ذرات خاکی، از بستر اصلی خود جدا شده و به کمک عامل انتقال دهنده اعم از آب، باد، جاذبه زمین و یخچالها به مکانی دیگر حمل گردند.
فرسایش خاک پدیده‌ای کند و تدریجی است و اثرات آن طی یک دوره کوتاه زمانی، چندان محسوس نیست. لیکن در درازمدت، یا اگر به صورت تشدیدی (Accelerated) ظاهر شود، می‌تواند باعث تخریب و انهدام خاکهای زراعی، محیط زیست، کاهش عملکرد محصول و پتانسیل تولید، کاهش کیفیت آبهای سطحی، تخریب شبکه‌های زهکشی و بسیاری اثرات مخرب دیگر شود که گاهی نیز متأسفانه درمان پذیر نمی‌باشد. در حال حاضر نزدیک به 125 میلیون هکتار از 165 میلیون هکتار اراضی کشور در معرض فرسایش قرار دارند. گزارشات مربوط به حوضه‌های آبریز کشور نشان می‌دهد که از بین بردن پوشش گیاهی از علل عمده فرسایش است. این مسئله در مورد مراتع و بسیاری از اراضی جنگلی ساحل دریای خزر صادق است. تقریباً کلیه مراتع، مورد چرای بی‌رویه بوده و تراکم دام در آنها 2 تا 6 برابر ظرفیت چرا می‌باشد. دخالت مستقیم انسان از طریق استفاده از پوشش گیاهی به عنوان مواد سوختی، باعث تخریب بیشتر جنگل و مرتع گردیده است.
موضوع دیگری که در بعضی مطالعات، نظیر گزارش حوضه سفیدرود مطرح شده، این است که اغلب، شرایط زیستی برای رشد گیاه به جز در یک دوره کوتاه 2 تا 3 ماهه که در آن دما و رطوبت مناسب و کافی است، مساعد نیست. از این رو بین پوشش گیاهی و محیط زیست یک تعادل بسیار حساس وجود دارد. بر هم زدن این تعادل در 15 تا 20 سال گذشته در کشور رخ داده است که با از بین رفتن پوشش گیاهی همراه بوده و بازگرداندن آن کاری بطئی و هزینه‌بر می‌باشد.
رواناب ناشی از جاری شدن آب باران در سطح زمین مهمترین عامل تاثیرگذار در فرسایش آبی شناخته شده است که خود تابع عوامل دیگری مثل مقدار و نوع پوشش گیاهی، محتوای ماده آلی خاک، نفوذپذیری و قابلیت نگهداری رطوبت در خاک، شدت و مدت بارندگی و شیب می‌باشد. در یک جنگل بالغ که دارای پوشش سطحی و لایه ضخیمی از مواد آلی می‌باشد، جریان سطحی یا رواناب حتی در رگبارهای شدید تقریباً ناچیز است. موضوع دیگری که باید به آن توجه کافی مبذول شود پیدا کردن رابطه حساس بین پوشش گیاهی و محیط زیست است. شناسایی گونه‌های بومی، شناسایی دوره رشد گیاهان از نظر نیازهای رطوبت، حرارت، نور و … نقش بسیار مهمی در ایجاد تعادل پایدار بین توسعه بخش گیاهی و محیط زیست دارد. در سنوات گذشته علی‌رغم گسترش سطح کاشت درختان مختلف، شیوه‌های غلط بهره‌برداری از اراضی و جنگلها موجب از بین رفتن بخش‌زیادی از پوشش گیاهی شده است. یکی از نمونه‌های بارز این تخریب، استفاده از جنگلهای تنک برای کشت غلات با انگیزه گسترش اراضی و برداشت موانع ادوات کشاورزی (که درختان از دید این زارعین مانع انجام موثر فعالیتهای ماشین‌الات کاشت، داشت و برداشت است)می باشد. نمونه دیگر این تخریب در استان‌های گیلان و مازندران است که اهالی حاشیه جنگلها برای توسعه زمین کشاورزی به طرق مختلف جنگلها را تخریب می‌کنند و متاسفانه براساس یک باور غلط این کار را آباد کردن زمین می‌نامند. در حالیکه حیات یک درخت حیات انسان است. با قطع درختان و کاهش پوشش گیاهی، وجود بارندگی، موجب جاری شدن آب در سطح زمین و افزایش هدررفت خاک در اثر رواناب می‌باشد. میزان فرسایش بسته به مقدار، شدت و مدت بارندگی، نوع پوشش، محتوای ماده آلی خاک، نفوذپذیری، قابلیت نگهداری رطوبت شیب منطقه متفاوت خواهد بود. در جنگلهای انبوه که پوشش گیاهی گسترده است، علی‌رغم بروز بارندگی‌های با شدت بالا و مدت طولانی میزان فرسایش تقریباً صفر است. جداول 1 و 2 گویای این واقعیت می‌باشد. جدول 1، سرعت فرسایش در تعدادی حوضه‌های آبریز ایران اندازه‌گرفته شده است. در جدول 2، سرعت فرسایش در چند منطقه خشک و نیمه خشک دنیا به منظور مقایسه آورده شده است.
جدول 1 ـ‌سرعت فرسایش در ایران و مناطق دیگر
|
درصد پوشش گیاهی |
سرعت فرسایش |
درصد پوشش گیاهی |
سرعت فرسایش |
|
20<
40<
70< |
زیاد
متوسط
کم |
20<
40<
70< |
زیاد
متوسط
کم |
|
درصد پوشش گیاهی |
مساحت
(کیلومتر مربع) |
مساحت نسبت به کل (درصد) |
سرعت فرسایش (تن در هکتار در سال) |
رسوب‌گذاری نسبت به کل (درصد) |
|
20<
40<
40>
60> |
113
170
94
482 |
13
19
11
56 |
5/8
1/ 4
0/2
8/0 |
43
31
8
17 |
جدول 2 ـ مقایسه سرعت فرسایش در چند منطقه از ایران و جهان
|
سرعت فرسایش |
میانگین
(تن در کیلومترمربع در سال) |
میانگین بارندگی‌سالانه
(میلی‌متر) |
مساحت حوضه
(کیلومترمربع) |
نام حوضه |
|
حداقل |
حداکثر |
|
300
50
ــ
1200
30
400
300
50
ــ
17 |
3000
4700
ــ
3000
1000
1870
1400
2180
3130
501 |
1170
690
620
2000
370
ــ
ــ
ــ
570
188 |
750
440
407
573
812
ــ
ــ
ــ
ــ
600-400 |
17360
56700
1050
710
860
42640
5310
23890
6890
720 |
دز
سفیدرود
قشلاق
لتیان
کرج
کرخه
گرگانرود
کارون
زرینه‌رود
لار |
|
ــ
ــ
ــ
ــ
ــ |
ــ
ــ
ــ
ــ
ــ |
800
510
420
260
343 |
450
612
ــ
ــ
ــ |
77850
970000
637000
10280
434067 |
کابل، افغانستان
سند، پاکستان
کلرادو، آمریکا
پکوس، آمریکا
نوادا، آمریکا |
این در حالی است که علاوه بر خسارات زیست محیطی در بررسی فرسایش خاک، آمار نگران‌کننده‌ای نیز در مورد سیلاب و افزایش روند وقوع آن به چشم می‌خورد. از سال 1977 تا 1988 حدود 390000 نفر در اثر بلایای طبیعی جهان کشته شده‌اند که 58% این آمار مربوط به سیلاب بوده است و حدود 70 درصد اعتبارات سالیانه طرح کاهش بلایای طبیعی و حوادث غیرمترقبه صرف آن شده است.
متأسفانه رشد 240 درصدی خسارات ناشی از سیل کشور در 4 دهه گذشته مؤید این ادعاست. نمونه شاخص این رویداد، وقوع سیل استان گلستان در مرداد ماه 1380 بود که قریب 400 نفر کشته بر جای گذاشت که مهمترین دلیل تشدید خسارت سیل؛ تخریب منابع طبیعی و پوشش گیاهی منطقه بود که از یک طرف به علت خشکسالی‌های اخیر و از طرف دیگر در اثر توسعه بی‌رویه و دخل و تصرف غیرمجاز توسط عوامل انسانی بوده است. به دلیل کاهش پوشش گیاهی و محتوای آلی خاکها، میزان رواناب ناشی از بارش تا حدود 30 برابر افزایش یافته و در برخی مناطق که فرسایش پذیری بالاتری داشته‌اند، باعث جابجا شدن گل و لای زیاد و خسارات و تلفات شدید شده است. بنابراین با توجه به اهمیت موضوع، اثر ماده آلی که از ارکان اصلی سلامت و کیفیت خاک می‌باشد در فرسایش‌پذیری مورد بررسی قرار می‌گیرد.
l نقش مواد آلی در بهبود ویژگیهای فیزیکوشیمیایی خاک: نقش ماده آلی در خاک بسیار مهم و برجسته است. وجود مواد آلی نه تنها برای اصلاح خصوصیات فیزیکوشیمیایی خاک الزامی می‌باشد، بلکه برای تداوم حیات تمام ریز جانداران خاک (میلیونها موجود زنده در هر گرم خاک سطحی) که نقش تبدیل عناصر غذایی به شکل قابل استفاده را دارند نیز الزامی است. اهم نقش مواد آلی در خاک را می‌توان به صورت زیر خلاصه کرد:
1 ـ افزایش تخلخل خاک،
2 ـ کاهش وزن مخصوص ظاهری،
3 ـ افزایش ظرفیت نگهداری آب خاک،
4 ـ بهبود وضعیت خاکدانه‌سازی و ایجاد خاکدانه‌های بزرگتر،
5 ـ افزایش مقاومت و پایداری خاکدانه‌ها،
6 ـ‌کاهش فرسایش پذیری خاک،
7 ـ افزایش حاصلخیزی خاک و
8 ـ افزایش ظرفیت تبادل کاتیونی (CEC).
متاسفانه در کشور ایران که واجد اقلیم خشک و نیمه خشک می‌باشد، خاکها عموماً واجد محتوای آلی فقیر می‌باشند (کمتر از یک درصد ماده آلی) و از طرفی با توجه به درجه حرارت بالا، ثابت نگهداشتن و حفظ میزان ماده آلی خاک بسیار مشکل به نظر می‌رسد (شکل 2).
شکل 2- دشواری افزایش محتوای آلی خاکهای زراعی در مناطق گرمسیری مثل ایران.
با توجه به توزیع یارانه‌ای کودهای شیمیایی، دستیابی به افزایش عملکرد هکتاری با ترمیم مواد آلی خاکها امکان پذیر تر است. این امر مستلزم حمایت‌های عملی دولت و نیازمند عزم ملی می‌باشد، چرا که علاوه بر ترویج فرهنگ مصرف کودهای آلی در کشاورزی، نیاز به تولید انبوه کودها ضروری به نظر می‌رسد.
l ویژگیهای ماده آلی خاک: تمام انواع تیپ‌های ماده آلی بدون توجه به مقادیرشان اثرات سودمند بر ساختار خاک دارند در زمانهای طولانی، نوع ماده آلی باید مشخص شود. با گذر زمان، بسته به نوع ماده آلی هوموس پدید می‌آید که نقش خود را در پایداری ساختار خاک، نمایش می‌گذارد. ماده آلی به خودی خود و به تنهایی باعث افزایش پایداری خاکدانه نمی‌شود بلکه توزیع و پراکندگی آنها نقش اساسی‌تری دارد. برای افزایش پایداری خاکدانه‌ها،ماده آلی در منافذ خاکی ته‌نشین شده و استقرار می‌یابد و باعث تقویت دیواره‌های منافذ می‌شود عموماً ماده آلی در منافذ با قطر mm50-15 جایگزین شده و باعث افزایش قدرت و پایداری خاکدانه‌ها می‌شود. به طور کلی 3 ماده نوع سیمانی و عامل پیوندی آلی در مراحل مختلف باعث پایداری خاکدانه‌ها می‌شود :
الف: عامل موقتی میکروبی که شامل رسوب پلی‌ساکاریدی است و سریع تجزیه می‌شود.
ب: ریشه‌ها و هیف‌ها بخصوص میکوریزا که این عامل از نوع الف
قوی‌تر است.
پ: عامل با ثبات ماده آلی همراه با ترکیبات آمورف Fe و Al که به خوبی قادرند پیوندی چند ظرفیتی ایجاد کنند.
عوامل پیوند دهنده نوع الف و ب معمولاً باعث پایداری خاکدانه‌های بزرگ می‌شوند. عامل الف شبیه پلی ساکاریدهاست که به آسانی و به سرعت تولید می‌شود و به محض اضافه شدن ماده آلی به خاک، در همان زمان، پاسخگوی افزایش ابتدایی پایداری خاکدانه‌ها می‌باشد. البته این عامل سریع تخریب می‌شود و به وسیله میکروارگانیسم‌ها از بین می‌رود.
عامل نوع ب نیز باعث مقاومت خاکدانه‌های بزرگ می‌شود زیرا ریشه‌ها و هیف قارچی به صورت شبکه‌ای حجم بزرگی را اشغال می‌کنند و در منافذ خاک به سرعت و به خوبی رشد می‌کنند. عامل اتصال دهنده نوع ج که بیشترین ثبات را دارد،باعث پایداری میکرو خاکدانه‌ها می‌شود. این عامل واجد پایداری نسبی است و تحت تأثیر تغییرات میزان ماده آلی و یا عملیات مدیریتی قرار نمی‌گیرد و احتمالاً شامل هسته C-P-OM می‌شود که دارای ارتباط 2 عامل مهم در خاک و اتصال و نسبت آنها است: 1 ـ ماده آلی (OM) و 2 ـ رس (C ). ماده آلی و رس همراه با هم، یک مرکز برای انجام واکنشهای خاک فراهم می‌کنند. این دو به طور مستقیم و غیرمستقیم بر روی خواص فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی خاک و واکنشهای آنها، تأثیر می‌گذارند.
ترکیبات C-P-OM (ماده آلی ـ کاتیون چند ظرفیتی ـ رس) اساس ساختمانی خاکدانه‌ها را پدید می‌آورد.
l اجزای ماده آلی خاک: به طور کلی ماده آلی دارای اجزایی است که بسته به خواص و ویژگیهای آنها در گروه‌های زیر قرار می‌گیرند.
1 ـ ذرات آزاد ماده آلی (Free particulate organic matter) که واجد خواص زیر می‌باشند:
اجزایی دارای رنگی روشن با وزن مخصوص ظاهری کمتر از Mgm-3 6/1،
بقایای گیاهی با تجزیه کم و قابل تشخیص،
نسبت C/N بالا و
(واجد مقادیر بالای کربوهیدرات) مشابه با مواد گیاهی و لاشبرگها (با روش NMR.)
2 ـ ذرات تجمعی ماده آلی (Oceluded particulate organic matter) که ویژگیهای آن عبارتند از :
حبس شدن در میان خاکدانه‌های ریز،
تقسیم بندی بر اساس چگالی (وزن مخصوص ظاهری) که به سه بخش :
|
6/1< Mgm-3
8/1-6/1 Mgm-3
0/2-8/1 Mgm-3 |
روش NMR نشان می‌دهد که این مواد تجزیه سریع و وزن مخصوص پایینی دارند. بخشهایی که رنگ روشن دارند مشابه با اسید هومیک می‌باشند.
اجزایی که چگالی بیشتری دارند شامل ریز خاکدانه‌هایی هستند که یک بخش مرکزی متشکل از بقایای گیاهی نسبتاً غیرقابل تغییر می‌باشند.
3 ـ مواد کلوئیدی یا رسی همراه ماده آلی (Colloidal or clay-associated OM) که واجد ویژگیهای زیر هستند :
وزن مخصوص ظاهری بزرگتر از Mgm-3 0/2،
مواد آلی غیر قابل تشخیص می‌باشند،
نسبت C/N پایین (به علت دارا بودن ازت بالا)،
روش NMR نشان می‌دهد که دارای مقادیر کمی از مواد فنلی و حلقه‌های آروماتیک می‌باشند.
جذب سطحی برروی ذرات رس و حفاظت و ممانعت از تخریب و تجزیه میکروبی آنها.
احتمالاً واجد منبع و خواستگاه تشکیل میکروبی می‌باشند.
l تشکیل خاکدانه : این فرآیند بخش مهمی از تحقیقات و پژوهشها را در خاکشناسی تشکیل می دهد و رل مهمی در کیفیت خاک ایفا می‌کند. اساس ساختار خاکدانه‌ها بر پایه C-P-OM (ماده آلی-کاتیون چندظرفیتی-رس، می‌باشد. در تشکیل آن سلسله مراتبی حکم فرماست. به صورتی که خاکدانه‌های بزرگتر از گرد آمدن خاکدانه‌های کوچکتر پدید می‌آیند و آنها هم به نوبه خود از مجموعه ذرات ریزتر پدید می‌آیند.
l اندازه خاکدانه‌ها و اثر ماده آلی : چهار میزان یا حد برای اندازه خاکدانه‌ها‌پیشنهاد شده است.
1 ـ خاکدانه‌های mm20<،
2 ـ خاکدانه‌های mm90-20،
3 ـ خاکدانه‌های mm250-90 و
4 ـ خاکدانه‌های mm250>..
در تقسیم‌بندی دیگری این چهار دسته در دو گروه قرار گرفتند :
خاکدانه‌های درشت : mm250> و بوسیله ریشه‌ها و هیف‌ها
تثبیت می‌شوند و
خاکدانه‌های ریز که شامل :
1 ـ ریز خاکدانه‌هایی با ابعاد mm250-90 که شامل هسته‌ای از بقایای گیاهی قابل تشخیص و ترکیبات غیرآلی هستند.
2 ـ ریز خاکدانه‌هایی با ابعاد mm90-20 که ماهیت آلی آنها وضوح کمتری دارد و واجد فضاهای خالی بیشتری هستند و بسیاری از خواص مورفولوژیکی رسها را نشان می‌دهند.
3 ـ ریز خاکدانه‌هایی با ابعاد کمتر از mm20 که اینها رسهای واجد ساختمانی بسیار ریز می‌باشند که ماهیت مواد آلی همراه با آنها قابل مشاهده نیست.
l پایداری خاکدانه‌ها : پایداری خاکدانه‌ها به پیوند ماده آلی و غیرآلی و ذرات رس بستگی دارد. محققین مشاهده کردند که اجزای ماده آلی ارجح بر کل ماده آلی و مقدار آن در پایداری خاکدانه‌ها نقش ایفا می‌کند. البته در اینکه کدام جزء‌ماده آلی تأثیر قاطع و مهمتری بر ثبات و پایداری خاکدانه‌ها دارد، تفارت نظر وجود دارد. آنها دریافتند که پلی ساکاریدها با پایداری خاکدانه‌ها وابستگی مثبت نشان می‌دهند. و این اثر را به اسیدهای هومیک نسبت دادند. و سرانجام دریافتند که ترکیب اسیدهای هومیک و فلویک در افزایش پایداری خاکدانه‌ها بسیار موثر است. به طور کلی وابستگی بین پایداری خاکدانه‌ها و ماده آلی بسته به عوامل زیر است :
ـ کل ماده آلی،
ـ تیپ ماده آلی موجود،
ـ اجزای تشکیل دهنده ماده آلی،
ـ آرایش و پیوند ماده آلی با خاکدانه‌ها و
ـ اندازه خاکدانه مورد مطالعه.
پایایی یا قوام خاکدانه‌ها از مهمترین خواص آنها به شمار می‌رود. که از پایداری آنها در هنگام خیس شدن به عنوان شاخص استفاده می‌شود. هر چه محتوای ماده آلی خاکدانه بیشتر باشد، واجد ساختار مناسبتری است و قوام و استحکام آن بیشتر است و به آسانی متلاشی نمی‌شود.
l نقش ماده آلی در پویایی ساختمان خاک : اثرات مواد آلی در کاهش فرسایش خاک عمدتاً در نقش این مواد در پویایی ساختمان خاک متبلور است به نحوی که با تشکیل خاکدانه‌های ریز و درشت ساختمان خاک را بهبود بخشیده و موجب ایجاد ساختمان دینامیک می‌شوند. این پویایی ایجاد شده در اثر مواد آلی، تحت تاثیر مکانیسم‌های زیر ایجاد می‌شود:
ذرات ماده آلی وارد خاک شده و به بوسیله میکروبها و میکروارگانیسم‌ها کلنی تشکیل داده و توسط ذرات کانی جذب سطحی می‌شوند.
ذرات و اجزای گیاهی هسته مرکزی خاکدانه‌ها را به وجود آورده و باعث قوام و دوام آنها شده و در برابر تخریب سریع، آنها را محافظت می‌کنند.
وقتی هسته آلی مرکزی به صورت متمرکز و تجمع یافته در درون خاکدانه‌ها به وجود آید و فعالیت بالاتری داشته باشد تخریب خاکدانه‌ها آهسته‌تر است و چنانچه خاکدانه‌ها آهسته‌تر است و چنانچه این هسته مرکزی ضعیف تشکیل شده باشد یا از بین رفته باشد مقاومت و استحکام خاکدانه‌ها کاهش خواهد یافت.
l پیشنهادها (چه باید کرد؟): دو راه برای بهبود و مقاومت خاک و در نتیجه کنترل فرسایش خاک وجود دارد :
1 ـ انتخاب خاکهای پرمقاومت در منطقه برای محصولاتی که کمترین پوشش گیاهی را تولید می‌کنند و انتخاب خاکهای حساس و آسیب پذیر برای گیاهان با کانوپی فراوان و دائمی.
2 ـ کنترل ماده آلی خاک. برای حفظ ماده آلی و افزایش آن در خاک باید به نکات زیر توجه کرد :
ممانعت از شخم زیاده از حد زیرا علاوه بر شدت یافتن و تجزیه شدید و سریع ماده آلی و کاهش هوموس، ساختار خاک تحت تأثیر قرار می‌گیرد و خاکدانه‌ها را آسیب می‌رساند.
عدم کشت گیاهان وجینی برای سالهای متمادی، چون در گیاهان وجینی، بقایای قابل توجهی پس از برداشت آنها در خاک باقی نمی‌ماند و حتی علفهای هرز مزرعه، قبلاً وجین شده‌اند. پس در نتیجه ماده آلی خاک به تدریج کاهش می‌یابد.
جلوگیری از تخریب پوشش گیاهی و منابع طبیعی با استفاده از روشهای حفاظت خاک و آبخیزداری
برقراری تعادل دام و مرتع و حفاظت و احیاء‌مستمر این مناطق
جلوگیری از آتش زدن بقایای گیاهی پس از جمع‌آوری محصول
حیات فراتر از ادراک است و باید به آن احترام بگذاریم حتی اگر مجبور به مبارزه برای آن باشیم آدمی برای دوام و بقای خود نیازمند حفظ خاک است. خاک به انسان، غذا، پوشاک و زندگی می‌بخشد و لذا، یک موضع‌گیری متفکرانه و بصیرتی عمیق در مورد استفاده بهینه و پایدار از آن لازم به نظر می‌رسد و بجاست در نگهداری و حفظ آن حساسیت و
اهتمام بورزیم.
l سپاسگزاری : بدینوسیله از کلیه همکاران به ویژه سرکاران خانمها حدیدی و اسدزاده برای تایپ و تنظیم، آقایان مهندس رضایی و محمودنیا برای ویراستاری ادبی و تهیه و تنظیم تصاویر و همکاران مرکز نشر آموزش کشاورزی برای چاپ نشریه حاضر تشکر و قدردانی می‌نماید.
l منابع برای کسب اطلاعات بیشتر
آذرشب، عدنان و عزیز مؤمنی. 1380. روش بررسی فرسایش پذیری اراضی بر اساس رده بندی خاک. وزارت جهاد کشارزی، دفتر مطالعات و ارزیابی آبخیزها. 24 صفحه. تهران،ایران.
بای‌بوردی، محمد. 1379. فیزیک خاک. انتشارات دانشگاه تهران،
تهران، ایران.
رفاهی، حسینقلی. 1375. فرسایش آبی و کنترل آن. انتشارات دانشگاه تهران، تهران، ایران.
ملکوتی، محمدجعفر و سیدعبدالحسین ریاضی همدانی. 1370. کودها و حاصلخیزی خاک. انتشارات دانشگاه تهران، 800 صفحه، تهران، ایران.
وهاب‌زاده، عبدالحسین، عوض کوچکی و امین علیزاده. 1376. ترجمه کتاب بهار خاموش نوشته رانسل کارسون. انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، 222 صفحه، مشهد، ایران.
Cartier van Dissel, S. 1997. Differences in perception; erosion in port Durnford, South Africa. MSC thesis. Wageningen Agricultural university, wageningen.
Jungerius, P. D. 1986. Perception and use of the physical environment in peasant societies. Geographical papers. Department of Geography, university of Reading. Lindskog.
Pierzynski, G. M., J. T. Sims, and G. F. Vance. 2000. Soil and envrionmental quality. Second edition. CRC Press PP. 459. Washigton, D. C., USA.
Roos, E. J. 1980. Approach to the definition of rain erosivity and soil erodibility in west Africa. P. 153-164. In M. J. Kirby and R. P. C Morgan (ed.) Soil Erosion John Wiley & Sons, Inc., New York, NY.
Sato, H. H., W. I. Keda, R. Paeth, R. Smythe and M. Tadehiro. 1973. Soil Survey of the is land of Hawaii, state of Hawaii. SCS/VSDA-Univ. of Hawaii, Honolulu, HI.
Stoching, M. A., H. A. Elwell. 1973. Procedure of subtropical storm soil losses from field plot studies. Agricultural meteorology. 12: 193-201.
Wischmeier, W. H. and D. D. Smith. 1978. Predicting Rainfall Erosion losses. USDA. Agric Hand book. 537. U. S. Government Printing office Washington, DC
