مجله جنگل و مرتع شماره ?? ،انتشارات سازمان جنگلها و مراتع کشور، بهار ????
مقدمه:
با بروز خشکسالی شدید سال جاری مدیریت منابع آب در ایران اینک به جایی رسیده است که به یکی از مهمترین مباحث رایج در سطح کلان کشور تبدیل شده و کارشناسان زیادی را در وزارتخانه ها و سازمانهای مختلف واداشته است تا با نشست های کارشناسی برای برون رفت از این بحران راه چاره ای بیاندیشند. انتظار این است که برنامه های کلان کشور بویژه در مورد آب و سیلاب بصورتی باشد که علاج واقعه قبل از وقوع صورت گیرد. متاسفانه علاوه بر مشکلات ناشی از خشکسالی در مورد بروز وقایع سیل نیز چنین مسایلی به چشم می خورد و همیشه سازمانهای دست اندرکار برای کمک و برون رفت از بحران، بعد از وقوع سیل دست بکار می شوند. اگرچه پیش بینی خشکسالیها به دلیل تغییرات غیر قابل پیش بینی آب و هوا دشوار است اما در طول سالیان گذشته بسیاری از دانشمندان نسبت به بروز و ظهور چنین مسایلی هشدارهای لازم را داده اند. آنچنانکه سازمان ملل متحد کمبود منابع آب را سبب کاهش زمین های کشاورزی اعلام کرده و متعاقب آن کاهش تولید مواد غذایی را نیز در دهه های اخیر هشدار داده است چه بسا کمبود آب اثرات جانبی و غیر مستقیمی نظیر افزایش فقر و گرسنگی ، تخریب اکوسیستم ، بیابان زایی ، تغییرات آب و هوا و حتی تهدید صلح جهانی را نیز در پی دارد. از طرف دیگر پدیده زمین گرمایی که سر و صدای زیادی هم در جهان به پا کرده است نیز خود در بروز و ظهور این گونه پدیده ها نقشی اساسی دارد. به استناد برنامه زیست محیطی سازمان ملل متحد پدیده ال نینو که از گرم شدن آب اقیانوس آرام آغاز می شود خود معلول گرم شدن کره زمین می باشد. پدیده ال نینو که با بروز سیلابهای شدید و خشکسالی های متناوب همراه است تهدید بالقوه ای برای کشاورزی و منابع آب محسوب میشود . به علاوه دمای زیاد زمین نیز میزان تبخیر آب و کاهش رطوبت خاک را سبب می شوند بطوریکه گسترش بیابان ها در آفریقا و دیگر نقاط جهان از عوارض پدیده ال نینو اعلام شده است و از این نظر تقریباً 100 کشور جهان از جمله ایران در حال حاضر با پدیده بیابان زایی مواجه هستند. این موضوع برای کشور ایران که بیش از 80 درصد خاکش را اقلیمی خشک و فراخشک در بر گرفته و مجموعه ای از چالش های مدیریتی مربوط به آب نظیر سیل، خشکسالی، بی نظمی زمانی و مکانی بارش، پایین بودن بهره وری آب، ناشناخته بودن ارزش اقتصادی آب، بالابودن مصرف آب در بخش کشاورزی ( به میزان 25 درصد بیشتر از متوسط جهانی)، پایین بودن راندمان آبیاری و تولید محصول و مشکلات و مسایل آبهای مرزی و مشترک در همه مرزهای کشور را در آغاز هزاره سوم بخود اختصاص داده است و هر یک از موارد برشمرده نیز به نوعی با پدیده بیابانزایی مرتبط هستند، باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. از طرفی علیرغم محدودیت های برشمرده فوق در همین مناطق خشک و فراخشک شاهد رواناب و سیلابهای فراوانی هستیم که هر ساله از دسترس خارج شده و در مناطق پایاب حوضه مسایلی همچون پیشروی کویر و ظهور طوفانهای گرد و خاک را در پی دارد. از این رو به استناد بیانیه سومین نشست جهانی آب در بهار سال 1382می توان گفت کشور ما نیز بیشتر از « بحران مدیریت آب رنج می برد تا کمبود آب». در این مقاله نیز با توجه به موضوع پیش رو، بروز و ظهور پدیده بیابان زایی و مهار آن، فقط از جنبه آب و سیلاب مطرح شده است و به سایر جنبه های بیابان زایی اشاره ای نشده است.
نقش آب و سیلاب در بیابان زایی
روند رو به افزایش سیل در کشور (جدول1) به خوبی نشانگر بروز اوضاعی است که بر منابع طبیعی وارد شده است. افزایش جمعیت، همراه با ضعف برنامه‌ریزی برای بهره‌وری از زمین سبب شده است تا جنگلها به مرتع یا زمین زراعتی تبدیل شوند، در نتیجه آب کمتری در بالادست رودخانه‌ها به زمین نفوذ کرده و سریعتر به طرف دشت جریان‌پیدا کند. به این ترتیب سیل‌ها فراوانتر، شدیدتر و ناگهانی‌تر شده و مردم بیشتری از سیل‌های شدیدتری آسیب می‌بینند. لذا سیل راباید یکی از جدی ترین بلایای طبیعی بشمار آورد که همواره جوامع بشری را مورد تهدید قرار می دهد. از طرف دیگر پدیده سیل که باخرابی و انهدام تأسیسات آبی، چاههای آب و قنوات همراه است، خود به نوعی باعث بحران آب میشود. به این ترتیب سیلاب، گذشته از صدماتی که به اماکن و ابنیه و اراضی کشاورزی وارد می کند یکی از پیامدهای جدی بیابانزایی بشمار می روند چرا که باران های سیل آسا و کمیاب در مناطق خشک و نیمه خشک کشور با ایجاد سیلاب باعث هرز روی فزونتر آبهای سطحی در سراب حوضه می شوند. این سیلابها در مسیر خود رسوبات نمکدار و گچی را از ارتفاعات تا انتهای مسیل حمل کرده و انباشت بیش از پیش آن را در پایاب حوضه سبب می شوند (تصویر ا و 2). برای مثال مطالعات انجام شده (3) در ایستگاه هیدرومتری شریف آباد از رودخانه جاجرود نشان می دهد که سالانه حجمی معادل 150 میلیون متر مکعب آب از این ایستگاه عبور می کند و از آن طریق بیش از 505620 تن نمکهای محلول وسیله این رودخانه به سمت دشت حمل می شود. گفتنی است هر چقدر به سمت مناطق بالادست حوضه پیش رویم از میزان نمک حمل شده وسیله این رودخانه کمتر می شود بطوریکه مقدار نمک محلول همین رودخانه در محل ایستگاه هیدرومتری ماملو به حدود 31480 می رسد. اگر چه تعداد رودهای شور و بویژه رودهای موقتی و فصلی در ایران زیاد است ولی اکثر این رودها در منشاء خود شور نیستند بلکه پس از طی مسافتی در قسمت های پایین دست حوضه و بیشتر تحت تاثیر عوامل زمین شناسی و آب و هوایی و هیدرولوژیکی شور شده بطوریکه در بیشتر مناطق غیر قابل استفاده می شوند. باید گفت نتیجه هرز روی رواناب ها، علاوه بر کاهش تغذیه طبیعی آبخوانها در سراب حوضه سبب پیشروی آبهای شور کویر به آبخوانهای پایاب حوضه و اراضی اطراف می باشد. مضافا اینکه ته نشست رسوبات آغشته به املاح گچ و نمک در آرامگاه سیلاب که عموما در حوضه های بسته داخلی قرار دارند منشاء پایان ناپاپذیر خاک و ماسه های نمکداری می شوند که مناطق اطراف خود را آلوده کرده و سبب تخریب خاک و نهایتا از دست رفتن کامل استعداد باروری خاک و در یک کلام بیابانی شدن منطقه می شوند. در این مناطق دانه های ریز نمک همراه با ذرات دیگری که با نمک همراه است، موجب می شود که باد آنها را به آسانی جا به جا کند و مسیر کم و بیش طولانی را همراه خود ببرد و سپس مواد حمل شده تحت تاثیر مکانیسم های خاصی در ناحیه معینی به جا گذاشته شود. ذرات نمکی که اینگونه توسط بادها حمل می شوند، از خاکهای شور زمینهای کویری، حاصل می شود (شاهد مثال تصویر 3 و 4). در مناطق بیابانی, بخشی از زمین های زراعتی که در مجاور کویرها قرار گرفته اند در نتیجه وزش بادهای نسبتا تند تابستان یا اوایل پاییز , شور می شوند و به تدریج ارزش خود را از دست داده و سرانجام به حالت لم یزرع در می آیند. گاهی شدت انتقال املاح از زمین های کویری بسیار زیاد است به طوری که در اندک مدتی ده ها و حتی صدها هکتار از زمین های زراعی در پوششی از نمک فرو می روند. بررسی هایی که در روسیه صورت گرفته است نشان می دهد که در یکی از استپ های شور با مساحتی حدود 6 کیلومتر مربع ظرف مدت یک ساعت 7200 تن نمک محلول که قسمت اعظم آن کلرور سدیم بوده به وسیله باد حمل شده است. این مقدار نمک کافی است که 45 هکتار از زمینی را که قبلا شور نبوده است به حالت کویری و شور تبدیل کند(4).
جدول 1: نمودار دفعات وقوع سیل در طول سالهای 1383-1330
|
دوره آماری |
1330-39 |
1340-49 |
1350-59 |
1360-69 |
1370-80 |
1380-83 |
|
تعداد وقوع سیل |
179 |
215 |
405 |
812 |
2053 |
521 |
منبع: بانک اطلاعات سیل کشور، دفتر مهندسی و ارزیابی طرحها
اگر چه این موضوع در مناطق مرکزی ایران که عموما سیلابها در چاله های بسته داخلی می ریزند مصداق پیدا می کند اما در مناطق ساحلی جنوب پدیده شور شدن اراضی بوسیله آب دریا صورت می گیرد. در مناطق مذکور این موضوع بقدری بارز است که در برخی موارد امکان استقرار گیاه در این مناطق فراهم نمی شود. شاهد مثال بازدید منطقه ای از استان هرمزگان است که از حوالی اسکله ماهیگیری شرق بندر جاسک شروع می شود و طولی حدود 35 تا 40 کیلومتر و عرضی برابر با 3 تا 4 کیلومتر را در بر گرفته است در این منطقه فرسایش بادی بشدت عمل نموده و مزاحمت هایی را برای جاده های ارتباطی و روستاهای بزرگی مانند ونک و پی وشک و سایر روستاهای کوچکتر بوجود آورده است. باید گفت علت اصلی عدم استقرار گیاه در منطقه مذکور شوری خاک و بالا بودن سطح آب زیرزمینی عنوان می شود در اینگونه مناطق معمولا نمک دار شدن زمین منشأ دریائی داشته(7) و اولین فرآیند آن مربوط به پوشیده شدن قسمتی از زمین بوسیله آب دریا در هنگام طوفان‌ها یا مدهای غیر عادی و یا حرکت شدید آب حاصل از مد است و دومین فرآیند نمکدار شدن در اثر نمکهای موجود در قطرات بسیار ریز آب حاصل از امواج دریا بوسیله باد بر روی زمین یا گیاهان است (تصویر شماره 5). در این منطقه که شرایط مساعدی برای وزش بادهای شدید فراهم است و بنا به گفته کارشناسان محلی همراه ، گاهی اوقات سرعت باد به بیش از 100 کیلومتر بر ساعت نیز رسیده است. فراوانی طوفان های شدید بر روی سواحل که تشکیل قطرات بسیار کوچک آب را تسهیل میکند تراکم های غیرعادی نمک را در مناطق اطراف سبب میشود که برای کشت و کار گیاهان مضر است. وجود باد زیاد سبب تسهیل حرکت قطرات آب از سطح دریا به خشکی است و خشکی آب و هوا هم عامل مساعدی برای تراکمهای غیر عادی نمک می شود. طبق بررسیهای مختلفی که در استرالیای غربی وجنوبی انجام گرفته است, نمک هایی که بدین طریق موجب شوری خاکهای نقاط مختلف می شوند به 2 تا 47 تن در کیلو متر مربع تخمین زده شده است.
تصویر5 : پودر سفید نمک حاصل از مد آب در نواحی ساحلی خلیج فارس
