وبلاگ تخصصی مهندسین مرتع و آبخیزداری

جمع آوری و محصول برداری گیاهان دارویی مرتعی

مقدمه:

تعداد گیاهانی که امروزه از نظر درمانی مورد استفاده قرار می گیرند بسیار است، ولی در فارماکوپه ها و کتب دارویی مختلف تعدادی از آنها را افیسینال قلمداد نموده اند. در بین این گیاهان دارویی تعدادی که اثر درمانی مهم دارند و یا مواد موثر از آنها استخراج میشود به علت مصارف زیادی که دارند پیوسته پرورش می یابند. پرورش بعضی دیگر نیز با آن که در ردیف انواع گونه های افیسینال قرار ندارند مع هذا چون در طب عوام مورد توجه می باشند و حتی بیشتر از برخی انواع افیسینال یک ناحیه مصرف می شوند، معمول است. فقط آن دسته از گیاهان که شهرت درمانی چندانی ندارند و منحصرا مقادیر کمی از آنها مورد استفاده قرار میگیرد، تکثیر نمی گردند. زیرا غالبا انواع خودروی آنها، کفاف احتیاجات یک ناحیه را می دهد.

بهره برداری از انواع گیاهان دارویی مرتعی خودرو و همچنین پرورش آنها باید به تناسب احتیاجات سالانه یک ناحیه صورت گیرد زیرا اگر خارج از حد نیازمندی اقدام به بهره برداری یا کشت آنها گردد نه تنها به علت عدم مصرف در انبارها باقی می ماند و غالب آنها مخصوصا انواع اسانس دار، خواص درمانی خود را از دست می دهند بلکه مخارج بیهوده ای صرف تهیه آنها می گردد.

در بهره برداری از انواع گیاهان دارویی مرتعی خودرو نکات زیر باید مورد توجه کامل قرار گیرد:

1-از هر گیاه دارویی مرتعی تعداد قابل ملاحظه ای باید در یک ناحیه موجود باشد، یعنی اگر تعداد پایه های یک گیاه در ناحیه کم باشد از جمع آوری آن، جز زیان نتیجه ای حاصل نخواهد شد. به علاوه با چیدن گیاهان محدود و کمیاب یک ناحیه از پیشرفت آنها که زمانی ممکن است آن ناحیه را اشغال کنند، جلوگیری به عمل خواهد آمد.

2-اگر مکان وسیعی و مجهزی برای خشک کردن گیاهان دارویی موجود نباشد هرگز نباید اقدام به جمع آوری مقدار زیادی از گیاهان گردد. زیرا همیشه پس از جمع آوری، باید مقدمات خشک کردن گیاهان فراهم شود و اگر وسیله کار فراهم نباشد کلیه زحمات بی نتیجه خواهد ماند.

بررسی و مطالعه گیاهان منطقه بهره برداری

منظور از بررسی گیاهان یک منطقه آن نیست که کلیه گیاهان آن ناحیه مورد مطالعه قرار گیرند، زیرا این عمل علاوه بر آن که باعث تلف شدن وقت زیادی می شود، انجام این کار منحصرا از عهده معدودی از گیاه شناسان مجرب بر می آید و به علاوه چون برای منظور فوق، فقط انواع دارویی گیاهان مورد توجه می باشد، لذا مطالعه و بررسی گونه های غیردارویی ضروری نمی باشد. بنابراین اطلاعات گیاه شناسی متخصصین مذکور باید در پایه ای باشد که تشخیص انواع دارویی  از غیر دارویی گیاهان برای آنها میسر باشد. در غیر این صورت ممکن است به جای جمع آوری یک گونه دارویی مفید، گونه مشابه آن که فاقد اثر درمانی و یا حتی دارای اثر سمی است جمع آوری شود و موجبات خطر را برای مصرف کنندگان فراهم آورد.

نکات فنی جمع آوری و محصول برداری گیاهان دارویی

هرگز نباید برای محصول برداری تا آخر تابستان معطل شد، زیرا قبل از این که سرما آنها را از بین ببرد باید عمل محصول برداری انجام گیرد. زمان محصول برداری هر گیاه، مخصوص به خود می باشد.

از آنجا که مواد متشکله اندامهای یک گیاه بسیار متفاوت می باشد، فقط قسمتهای بخصوصی از گیاه برای تهیه دارو مورد استفاده قرار می گیرد. باید توجه داشت که میزان مواد موثر در گیاه به هیچ وجه ثابت نبوده و متناسب با کیفیت رشد گیاه تغییر می نماید. عوامل مهمی که در میزان مواد موثر گیاهان، تاثیر داشته و می بایستی در هنگام جمع آوری گیاهان دارویی مورد توجه قرار گیرند عبارتند از:

1-2-زمان جمع آوری:

تغییراتی که در میزان مواد موثر گیاه در طول سال و حتی در ساعات یک روز وجود دارد اهمیت جمع آوری گیاهان دارویی را در زمانی که گیاه دارای حداکثر میزان مواد موثر است نمایان می سازد. برای مثال ریشه گیاه روبارب در زمستان فاقد انتراکینون بوده ولی دارای انترانون و انترون می باشد. هنگامی که هوا گرم می شود ترکیبات آنترانول و آنترون اکسیده و به آنتراکینون تبدیل می گردند و در نتیجه اثر مسهلی آن کمتر می گردد و یا کورم سورنجان که در پاییز فاقد مواد تلخ و عاری از ماده موثر کلشیسین است و در عرض دارای مقادیری زیادی نشاسته می باشد، به طوری که در استرالیا آن را در پاییز برداشت نموده و به جای سیب زمینی به مصرف غذایی می رسانند. در صورتی که در فصل بهار اوایل تابستان کورم گیاه دارای مزه تلخ و حداکثر مقدار مواد موثره کلشیسین بوده و جهت مصارف دارویی (ضد نقرس) جمع آوری می گردد. به عنوان مثال دیگر می توان بذر البنج را ذکر نمود. که میزان الکالوئید آن در فصل زمستان کمتر از تابستان می باشد و یا گیاه بلادن که میزان الکالوئید (اتروپین) آن در بهار 3 درصد است، در صورتی که اگر در پاییز محصول برداری گردد دارای 3 درصد اسکوپولامین خواهد بود. گلهای پیرتروم هنگامی که هنوز باز نشده اند دارای خاصیت حشره کش بوده و هنگامی که باز شدند، این خاصیت را از دست می هند. میوه شوکران دارای 3 درصد الکالوییدکونی این می باشد که در هنگام رسیدن میوه آن در یک درصد می رسد.

در مورد اهمیت ساعات مختلف روز در امر جمع آوری گیاه، می تواند برگهای گل انگشتانه را در نظر گرفت، که مقدار گلیکوزید آن در بعد از ظهر بیشتر از صبح می باشد و یا برگهای بید که میزان گلیکوزیدهای خانواده سیب زمینی با بادیجانیان است که میزان آنها در هنگام صبح بیشتر از بعد از ظهر است. در مورد گیاهانی که حاوی اسانس می باشند بهترین زمان محصول برداری صبح زود است، یعنی درست زمانی که خورشید از روی برگها، شبنمها را خشک می نماید. در این زمان میزان روغن فرار بالا می باشد. در صورتی که در طول روز در مقابل نور خورشید واکنشهای شیمیایی در گیاه انجام می گیرد و مقدار روغن فرار کم خواهد شد. علاوه بر این سعی نمایید محصول برداری در یک روز صاف انجام گیرد.

اندامهای مختلف گیاهان

اندامهای مختلف گیاهان در زمانهای مختلف دارای مقادیر متفاوتی از مواد موثر می باشند. که باید در هنگام محصول برداری مورد توجه قرار گیرد. معمولا به استثنای عده ای از گیاهان که محصول برداری آنها تابع شرایط خاصی می باشد، اعضای مختلف بقیه انواع را در موقع زیر بهره برداری می نمایند:

ریشه: اندامهای زیر زمینی گیاه بخصوص ریشه و ریزومها را به طور کلی در اواخر پاییز (زمان استراحت گیاه) محصول برداری می نمایند، ولی باید توجه داشت بهره برداری ریشه ها بر حسب گیاه یک ساله، دوساله و چند ساله فرق می کند. بدین ترتیب که ریشه و ریزومهای یک ساله را قبل از گل دادن محصول برداری کرده و ریشه و ریزومهای گیاهان چند ساله یا دائمی را هم در بهار قبل از رشد و نمو گیاه و هم در پاییز بعد از این که رشد و نمو گیاه پایان پذیرفت، بهره برداری می کنند.

در بهره برداری از ریشه گیاهان همواره باید توجه داشت که انواع سخت و چوبی شده و یا تیره رنگ و همچنین انواع فاسد و توخالی آنها جمع آوری نشود. ریشه درختچه ها و درختان دارویی مانند درخت انار را در پاییز یا زمستان از زمین خارج می سازند. معمولا ریشه هایی که پوست آنها مصارف دارویی دارند را باید زمانی که قسمت مرکزی ریشه، نمو کرده و سخت قابل ملاحظه پیدا نموده باشد تا جدا کردن آن از قسمت سخت و چوبی براحتی مقدور گردد.

بنابراین اگر محصول برداری خارج از زمانهای ذکر شده انجام گیرد، به عنوان مثال اگر زودتر جمع آوری شوند، ریشه ها و ریزومها، گوشتی و اسفنجی شکل بوده و در اثر خشک شن به سرعت خرد شده و کیفیت خود را از دست می دهند (مثل ریشه بلادن، بابا آدم و خطمی) و اگر دیرتر جمع آوری شوند سخت و غیر قابل استفاده خواهند شد.

پوست: پوست گیاهان دارویی را هم در بهار (قبل از شروع فعالیتهای گیاهی) و هم در پاییز محصول برداری می نمایند. معمولا پوست ساقه و ریشه های نسبتا مسن ارزش بیشتری دارند. پوست ریشه و ساقه گیاهان دارویی اگر دارای مواد رزینی باشند بایستی در بهار (یعنی هنگام شروع جریان شیره گیاهی)، از قسمت میانی، جدا سازی شوند.

در مورد گیاهانی که در طول زمستان نیز رشد می نمایند، می توان دو مرتبه محصول برداری نمود، احتیاط دیگر این که در مورد بعضی گیاهان یک ساله مثل ریحان و گل گاوزبان نباید برگهای آنها را تا نزدیک زمین محصول برداری نمود، چون برگهای پایین مجددا رشد نموده لذا می توان عمل محصول برداری را در طول تابستان چندین بار تکرار نمود.

روشهای ارزشیابی مواد دارویی خام گیاهان

1-روش میکروسکوپی

از سال 1847 میکروسکپ، در تشخیص داروها گیاهی مورد استفاده قرار گرفت و اولین با ر شلیدن آن را جهت مطالعه سالسپاریل به کار برد. در سال 1853 شاخت اهمیت میکروسکپ را برای آزمایش الیاف پارچه نشان داد. میکروسکپ وسیله بسیار با ارزشی جهت کشف تقلبات پودرهای گیاهی و داروهای حیوانی و تشخیص پودرهای خالص می باشد. قسمتی از شرح داروهای رسمی در فارماکوپه ها، از بافت شناسی و مشخصات میکروسکپی مقاطع گیاهان و پودرهای دارویی بحث می نماید.

اندامهای گیاهی از بافتها تشکیل می شوند و هرکدام از این بافتها دارای نقش مهمی در زندگی گیاه می باشد. بعضی از داروها دارای ساختمان سلولی نیستند (آکاسیا، روزین)، بعضی دیگر از واحدهی میکروسکپی (اسپورهای لیکوپود)، بعضی به صورت تار (لوپولین و کامالا) و عده زیادی از مواد دارویی گیاهی، دارای ساختمان بافتی مشخص هستند که جهت تشخیص آنها به کار میرود. مطالعه بافت شناسی گیاهان دارویی، بر روی مقاطع فوق العاده نازک، پس از رنگ آمیزی و ثابت کردن، برروی لام میکروسکپ انجام می گیرد.

تشخیص میکروسکپی گردهای دارویی گیاهی دارای اهمیت زیادی است. در پودرهای دارویی گیاهی اغلب اندامهای دارویی گیاهان، دیواره چوبی و محتویات سلولهای (نشاسته، بلوریهای اگسالات کلسیم و آلورن و غیره) که در محیط خارج از سلولها پراکنده هستند، مشخص کننده هر نوع ماده دارویی گیاهی بخصوص می باشند.

نوع معرف و روش آماده نمودن پودرهای دارویی برای آزمایشهای میکروسکپی، به ماهیت عناصر موجود در بافتهای چوبی شده مانند الیاف فیبر و سلولهای اسکلروز و آوندهای چوبی را به وسیله فلوروگلوسین، اسید کلریدریک و محلول سود یا پتاسیم 5 درصد مطالعه می نمایند. اگسالات کلیسم و بافتهای اپیدرم برگها را به کمک کلرال هیدراته مطالعه می نمایند.

معرفهای اختصاصی ماند ید، کلرور روی و کلروز فریک نیز بعضی اوقات مورد استفاده قرار می گیرند. میکروسکپ نه تنها از نظر مطالعه عناصر بافتی گیاهان دارویی و کشف تقلبات به روش بافت شناسی اهمیت دارد، بلکه می توان از آن به عنوان وسیله ای جهت میکروآنالیز کمی مخلوط گردهای دارویی که مورد تقلب قرار گرفته اند استفاده نمود. برای این منظور پودر مورد آزمایش را در شرایط مشابه معلوم العیار مقایسه می نمایند. روشهای مشابهی جهت شمارش الیاف، کفکها و اسپور قارچها و باکتریها و غیره نیز موجود است.

2-روش میکروشیمیایی

روشهای میکروشیمی، مطالعه و بررسی ترکیبات موجود در بافتهای گیاهان دارویی با استفاده از روشهای شیمیایی (و فیزیکی) بر روی مقادیر جزئی از پودرها یا بافتهای گیاهان دارویی است. بدین وسیله ممکن است، ترکیبات موجود در بسیاری از گیاهان دارویی را جدا و خالص نمود. در زیر اصولی که جهت جدا کردن ترکیبات دارویی موجود در مواد دارویی گیاهی به کار می روند، ذکر می گردد:

1-2-جدا کردن مواد موثر

الف- به وسیله حلالهای شیمیایی

-استخراج به مقادیر کم

-صاف کردن به مقادیر کم

-متبلور کردن به مقادیر کم

ب- تصعید به مقادیر کم

2-2-تشخیص مواد استخراج شده

الف- به روش متبلور نمودن

ب- تعیین نقطه ذوب

ج- به روش آزمایشهای تاییدی:

-آزمایشهای شیمیایی

-آزمایشهای فیزیکی

استخراج به مقادیر کم: بدین طریق می توان مواد موثر موجود در بافتهای گیاهی را از حداقل مقدار جسم مورد آزمایش استخراج نمود. استخراج ترکیبات موجود در مواد دارویی بستگی به حلالیت آنها در حلال مورد نظر دارد. طی عملیات استخراج، باید به نکاتی چند توجه داشت. از جمله وضعیت فیزیکی جسم مورد استخراج (تماما خرد یا پودر شده)، نوع حلال بکار برده شده، درجه حرارت در حین استخراج و غیره را می توان نام برد. جهت این که مقدار جزئی ماده استخراج شده را به توان به صورت محلول شفافی درآورد، نیاز به روشی است که بتواند مقادیر کم را صاف نماید. همچنین، برای این که جسم استخراج شده از پودر گیاهی کاملا خالص گردد باید آن را چندین بار متبلور نمود.

تصعید به مقادیر کم- طریقه ای است که توسط آن میتواند مواد موثر یک دارو به کمک حرارت از حالت جامد به فرم بخار در آورد. این طریقه در صورتی قابل اجرا است که ترکیبات موجود دارو، در اثر حرارت فاسد نشود. هنگامی که ترکیبات تصعید شده بر روی سطح سرد جمع گردیدند، بلورهای حاصل اشکال مشخص و مخصوص به خود می گیرند که نشانه خلوص آنهاست. جسم متبلور را ممکن است به روشهای مختلف فیزیکی یا شیمیایی تشخیص داد. (کافئین را میتوان از پودر کولا، یا دانه های قهوه به روش تصعید، تهیه نمود). اطلاعاتی که در تشخیص بلورها کمک فراوانی می نماید، شامل شکل ظاهری، ساختمان و خواص طبقه ای که جسم متبلور وابسته به آن است، می باشند. همچنین محوری با دو محوری، جهت چرخش نور، اندسی رفراکسیون، اثر تحریکی نور بر روی جهت چرخش، و دیگر خواص می توانند در تشخیص نوع جسم متبلور به ما کمک کنند.

تعیین نقطه ذوب- نیز دارای اهمیت زیادی جهت تشخیص جسم می باشد. آزمایشهای تاییدی، فیزیکی و شیمیایی جهت تعیین ماهیت اجسام جدا شده از مواد دارویی گیاهی دارای اهمیت زیادی می باشند. مانتول که از اسانس پیرمینت جدا شده باشد به صورت کریستالهای بی رنگ شش ضلعی و معمولا سوزنی دیده می شود. نقطه ذوب مانتول چپ گرد، بین 41-43 درجه است. مانتول چپ گرد را اگر با کامفر یا کلرال هیدراته یا فنل، مخلوط نمایند به صورت مایع در می آید و بدین وسیله ماهیت جسم مشخص می گردد.

تعداد زیادی از معرفها با بعضی از ترکیبات، می توانند تولید در رنگهای مشخصی بنمایند. ترکیبات آنتراکینونی موجود در کاسکارا و روبارب و سنا در اثر مجاورت با قلیاییها، قرمز رنگ می شوند. چنین واکنشهای رنگی نه تنها از نظر تشخیص مواد جدا شده دارای اهمیت هستند بلکه از نظر تعیین منشاء جسم مورد آزمایش که جهت استخراج و تصعید به کار برده می شوند نیز اهمیت دارند. استفاده از میکروسکپ سنگ شناسی و ضمائم آن ارزش زیادی جهت مشخصات نوری مواد متبلور دارد. مشخصات تعداد زیادی از اجسام متبلور امروزه به صورت جدولهای مدونی در کتابهای رفرانس وجود دارد. کاربرد این روش احتیاج به آگاهی از اصول کریستالوگرافی و خواص نوری اجسام متبلور دارد و بدین وسیله سریعا می توان مقادیر بسیار جزئی از کریستالهای حاصل از داروهای گیاهی را تشخیص داد.