وبلاگ تخصصی مهندسین مرتع و آبخیزداری

که از شرق به کوههای طبس وکوههای سبزوار، از شمال به ارتفاعات سبزوار تا سمنان و از جنوب به دشت لوت محدود است و مساحت این زیر حوزه 230420 کیلومترمربع که 81616 کیلومترمربع آن را مناطق کوهستانی و 148804 کیلومترمربع آن را کوهپایه ها ، دشت ها وکویرها تشکیل می دهند
این حوزه بوسیله کوههای ناپیوسته و کم ارتفاع که در شرق،باختروجنوب آن قرار دارند احاطه شده واز سایر حوزه ها جدا می شود و بخش وسیعی از این حوزه را مناطق کم ارتفاع با خط تراز 1000متر محدود شده است .

این حوزه از خشک ترین نواحی داخلی ایران بوده و فاقد آبها و رودخانه های دائمی است بجز در قسمت شمال شرقی که تعدادی رود با دلتای کور وجود دارد ،در سایر قسمتها رودخانه های موجود اتفاقی و یا فصلی بوده و غالب جریان انه در وسط دشتها محو می گردد .میزان بارندگی در این حوزه اندک بوده که علت آن تلفیق دو عامل دوری از دریا ( منشا رطوبت ) و دیگری پائین بودن ارتفاع است. چرا که توده های مرطوب شمالی و غربی که وارد کشور می شوند در برخورد به ارتفاعات بلند البرز و زاگرس قسمت اعظم رطوبت خود را از دست داده و پس از رسیدن به مناطق کویر ایران فاقد توان بارانزائی می باشند .در چنین وضعیتی در بخش مرکزی کویر میزان بارندگی حدود 50 میلیمتر در سال و در سایر قسمتها به 200 میلیمتر در سال هم نمی رسد . رژیم بارندگی عمدتا از نوع مدیترانه ای و زمان نزول آن در فاصله ماههای بهمن تا فروردین صورت می گردد.و همچنین آب و هوای حوزه در اغلب قسمتها خشک و فرا خشک و در حاشیه حوزه آبریز ، نیمه خشک بیابانی می باشد.
حوزه آبریز کویر نمک را میتوان به چند زیر حوزه کوچکتر به شرح زیر تقسیم بندی کرد که عبارتند از :
زیر حوزه نمکزار بجستان یا کال شور : در قسمت جنوب غربی استان خراسان قرار داشته و در آن تعدادی آبراهه وجود دارد که در سراب رودخانه های کوچک دائمی یا فصلی و در بخش پایاب زهکش میان دشتی می باشند و کیفیت آب این رودخانه ها عموما نامناسب می باشد. وسعت این زیر حوزه 38909 کیلومترمربع که 7779 کیلومترمربع آن را مناطق کوهستانی و 31131 کیلومترمربع آنرا دشتها و کوهپایه ها و کویرها تشکیل می دهد.
زیر حوزه کویر سمنان و گرمسار : در شمال شرقی کویر نمک قرار داشته که تعدادی رودخانه بزرگ وکوچک به آن می ریزد.وسعت این قسمت 21510 کیلومترمربع می باشد که 10376 کیلومترمربع آنرا مناطق کوهستانی و 11134 کیلومترمربع آنرا دشتها وکویرها وکوهپایه ها تشکیل می دهند.رودخانه های این قسمت جریان جنوب شرقی داشته و اکثر آنه بجز حبله رود و درجزین که آب دائمی دارند بقیه فصلی و موقتی هستند.
زیر حوزه کویر دامغان : آبهای سطحی و زیر زمینی منطقه دامغان را به خود جلب می کند و رودخانه های دامغان و شاهرود نیز وارد این کویر می شوند.
حوزه آبریز دشت کویرنزولات جوی 4 استان کشور را دریافت می کند که عبارتند از : استان سمنان : این استان مساحتی در حدود 90958 کیلومترمربع در شمال کویر قرار گرفته و تقریبا تمامی آبهای سطحی استان وارد این حوزه می گردد و تنها قسمت کوچکی از مناطق غربی این استان به وسعت 2400 کیلومترمربع به حوزه آبریز دریاچه نمک قم می ریزد.
استان خراسان : این استان سهم عمده ای از سطح حوزه آبریز کویر نمک را تشکیل می دهد و 36 درصد از آبهای سطحی این استان به مساحت 112000 کیلومترمربع وارد این حوزه می گردد
استان اصفهان : با اینکه حوزه مستقلی بنام اصفهان و گاو خونی وجود دارد ولی به علت تقسیم بندی حوزه ها بر مبنای وضعیت زمین و ارتفاعات آبهای سطحی قسمتی از این استان به مساحت 28000 کیلومترمربع (27درصد از مساحت کل استان) وارد این زیر حوزه می گردد
استان یزد : این استان نیز تامین کننده قسمتی از آبهای حوزه آبریز دشت کویر ومساحتی درحدود 7800 کیلومترمربع (11 درصد از مساحت کل استان) در این زیر حوزه قرار داشته و از خشک ترین و کم آب ترین نقاط کشور می باشد لذا آبراهه ها و مسیلهای این قسمت نیز فقط در مواقع بارندگی شدید دارای آب بوده ودر سایر مواقع سال خشک و بی آب می باشند.
استان تهران : آبهای سطحی بخشهائی ازاین استان شامل شهرستانهای دماوندوفیروز کوه در این حوزه قرار داشته و مساحتی در حدود 3000 کیلومترمربع دارد و اکثر رودخانه های سرچشمه گرفته در این بخش کوچک بوده وبه علت داشتن کانون آبگیری نسبتا مطمئن البرز دارای آب دائمی بوده و بخشهای عمده آب حبله رود را تشکیل می دهند.
جدول شماره 4- رودخانه های حوزه آبریز کویر نمک اعداد جدول بترتیب از راست به چپ
تعداد کل رودخانه ها - تعداد رودخانه های 6 ستاره - تعداد رودخانه های 5 ستاره - تعداد رودخانه های 4ستاره - تعداد رودخانه های 3 ستاره - تعداد رودخانه های 2 ستاره - تعداد رودخانه های 1 ستاره را نشان می دهد.
307 - 1 - 11 - 55 - 135 - 69 - 36 لازم به ذکر است که رودخانه های مهمی چون :
آفرین ،بجستان،جاجرم ،دامغان، درجزین،حبله رود ،شاهرود ،نمک، نهرکندو،خوشاب، تجور،پای چغات، لادر، حوض رودان و… در این حوزه جریان دارند.

تذکر:هر چه تعداد ستاره ها زیادتر می شود رودخانه فرعی تر می گردد.

مرجع:
برگرفته از مقاله ای با عنوان آشنایی با رودخانه های ایران
پژوهشی از آقایان مهندس خدری و حسنلو
دانشجویان کارشناسی ارشد آبخیزداری دانشگاه تربیت مدرس