وبلاگ تخصصی مهندسین مرتع و آبخیزداری

     بازدید از کلوت‌های افسانه‌ای شهداد

شهداد نام بزرگترین و دیرینه‌ترین ناحیه‌ی جمعیتی کویر لوت است که در گذشته‌های دور به آن خبیص می‌گفتند. شهری که به شهادت تابلوی خوشامدگویی سردر ورودی آن هشت هزار نفر باید جمعیت داشته باشد، امّا به گفته‌ی اهالی اینک کمتر از دو هزار نفر سکونت‌گرِ دایمی دارد. از بین رفتن پردیس‌های مرکبات و بسیاری از نخلستان‌های منطقه ناشی از خشکسالی‌های شدید و ممتد دهه‌ی اخیر به علاوه‌ی گرمای تحمّل‌ناپذیر هوا که در سال گذشته در شهداد و ده سیف تا حدود 60 درجه‌ی سانتیگراد هم به ثبت رسیده است، در شمار مهمترین دلایل این کوچ اجباری عنوان شده است. قابل ذکر آنکه شهداد با 430 متر ارتفاع از سطح دریا، یکی از بخش‌های شهرستان کرمان است که بیش از ۲۲ هزار کیلومتر مربع وسعت دارد. این شهر در شرق ارتفاعات کرمان و بر روی جلگه‌ی آبرفتی «دره‌ی چهار فرسخ» بنا شده است. کاریزهای کهن و متعدد که مهمترین منابع تأمین آب این شهر به شمار می‌رفتند، نخلستان‌ها و باغ‌های مرکبات و نیز آثار تمدن شش هزار ساله «آراتا» از دیدنی‌هایی است که به راستی در طبیعت نفس گیر کویر، نفس هر طبیعت گردی را می گیرد! جالب آنکه گرمای مذکور در حالی گریبان مردمان شهداد را گرفته که 40 کیلومتر بالاتر، یعنی در سیرچ مردم هنوز از بخاری برای گرم کردن خود استفاده می‌کردند و حتا همان روز عزیمت گروه به منطقه شاهد بارش شدید باران و حتا برف در ارتفاعات آن بودیم. در صورتی که در کمپ کویری کلوت‌ها دمای هوا بیش از 35 درجه‌ی سانتی‌گراد بود.

یکی دیگر از عوارض استثنایی لوت، وجود بزرگترین نبکاهای جهان در حاشیه‌ی غربی آن است. در حدود 20 کیلومتری شهداد، درختان و درختچه‌های گز در گلدان‌های بیابانی لوت جای گرفته‌اند که به آن نبکا یا تله‌ی گیاهی گفته می‌شود. نبکا‌ها در نزدیکی گرم‌ترین نقطه جهان در شهداد می‌رویند و گاه طول آنها به 10 متر می‌رسد. در حالی که ارتفاع بلندترین نبکاهاى صحراهاى آفریقا به زحمت به سه متر هم می‌رسد . زمین‌های بین نبکاها پوشیده از ماسه است. نبکاها عموماً در سطح همواری می‌رویند که میزان ماسه آن متوسط و سطح آب زیرزمینی آن بالا و یا رطوبت کافی برای رشد گیاه در آن فراهم باشد. عناصر تشکیل دهنده‌ی نبکا شامل ماسه، لای، رس و سیلت است. شکل نبکا تابعی است از اندازه، تراکم و میزان رشد گیاه میزبان. در کویر لوت گونه گز (Tamarix) از عمده‌ترین گونه‌های میزبان نبکاها است.

     با این وجود، نباید از یاد برد که در حاشیه‌ی غربى دشت لوت، جز در منطقه‌ی بم، هیچ ناحیه‌ی دیگری به این اندازه از آب دایمى برخوردار نبوده  و به همین دلیل از هزاران سال پیش، اطراف شهداد (خبیص) بزرگترین سکونتگاه انسانی استقرار داشته است. گفتنی آنکه از سمت شرق فاصله‌ی شهداد تا دشت لوت در حدود ۳۰ کیلومتر و مشرف به جلگه‌اى است به نام تکاب که بخش اصلى خبیص را تشکیل مى‌دهد. آب دایمى شهداد از رودخانه‌ی درختنگان تأمین مى‌شود. این رودخانه از ارتفاعات «هى نامان» سرچشمه مى‌گیرد و از راه دره‌ی درختنگان عبور مى‌کند، در مدخل تنگه‌ی چهار‌فرسخ به طرف شمال منحرف مى‌شود، سپس از طریق آبادى «ابراهیم‌آباد» به سوى لوت جریان مى‌یابد.
    در بیابان لوت و در فاصله‌ی چهل کیلومتری شمال شرقی شهداد و در مساحتی بیش از ۱۱هزار کیلومتر مربع (به عرض متوسط۸۰ کیلومتر و طول متوسط ۱۴۵کیلومتر)،  ناهمواری‌های خاصی به نام کلوت‌ها وجود دارد که بزرگترین عوارض طبیعی و کلوخی دنیا و نیز منحصر به فردترین عارضه‌ی کویر به شمار می‌روند. عارضه‌ای که از دور به خرابه‌های شهری بزرگ می‌ماند با ساختمان‌های کوتاه و بلند، کوچه پس کوچه‌های باریک و فراخ، گنبد و برج و ... البته شهری وجود ندارد! امّا فرسایش شدید آبی و بادی در این ناحیه، تظاهرات دیداری ناهمتا و بدیعی را به معرض دید نهاده است که از آن با عنوان «شهر افسانه‌ای کلوت‌ها» یا «شهر خیالی» و یا «بیابان‌های شهری» یاد ‌شده و بیننده از دیدنش ساعت‌ها غرق در حیرت خواهد شد. حیرتی که هنوز هم اعضای گروه را چون صدها ایرانگرد و جهانگرد پیش از خود، رها نکرده است. 

      یک ویژگی منحصر به فرد دیگر لوت، علاوه بر داشتن بزرگترین کلوت‌ها و نبکاهای جهان، آن است که به باور بسیاری از پژوهشگران، از جمله «فرج‌الّله محمودی » و «پرویز کردوانى »، اساتید دانشگاه تهران، قطب گرمایى زمین نیز در همین کویر نهفته است و با ثبت دماى ۱۰۰ درجه‌ی سانتی‌گراد به گرم‌ترین نقطه‌ی کره‌ی زمین نیز مشهور است.
     سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور حدود سه سال است که در کنار کلوت‌های لوت، کمپی کویری را  بنا نهاده که به آن «کوتوها» گویند. کوتو در زبان محلی به معنی آلاچیق است. سایت کوتوها متشکل از کوتوهایی است که به شکل سنتی ساخته شده‌اند تا به گردشگران نشان دهند در کویر چگونه باید از گرما فرار کرد. تک نگهبان کمپ می‌گوید: بیش از یک میلیارد تومان اینجا هزینه شده است. امّا به نظر می‌رسد در شرایط کنونی حراست و حفاظت از آنچه که بنا شده است، در اولویت قرار نداشته و تقریباً این سرمایه‌ی ملّی رها شده است. آن هم در هنگامی که رسماَ سال 1385 را سال گردشگری شهداد  نام نهاده‌اند . شایان ذکر آنکه این کمپ آلاچیق‌هایی با سطح سیمانی و دیواره‌ها و سقف چوبی دارد و به امکاناتی چون برق و سرویس بهداشتی هم مجهز است.