وبلاگ تخصصی مهندسین مرتع و آبخیزداری

حوزه های زهکشی و انتقال رسوب

بارشی که به روی زمین فرو میریزد ،در دل حوزه های زهکشی  متشکل میگردد.

این حوزه ها زمینه طبیعی را برای فرآینده ای دامنه تپه ،شامل فرسایش خاک

 و سقوط دامنه،و نیز زمینه عملکرد کانال رود شامل سیل و سیلاب را فراهم میاورد.

به این ترتیب حوزه های زهکشی واحدی طبیعی تشکیل میدهندکه در درون آنها

اغلب فرایند های ژئومورفولوژیکی رودخانه ای عمل میکند.

استرالر در سال 1964 حوزه زهکشی را به عنوان واحد ژئومورفولوژیکی  مبنا روی

 زمین ،اینگونه تعریف کرد: 1): یک واحد توپوگرافیک محدود ،مناسب! و معمولابا تعریف

 مشخص و بدون ابهام که در مقیاس های مختلف ،قابل مقایسه باشد.
 
2:یک سیستم ـ واکنش طبیعی که ورودی آن به صورت انرژی حرارتی(از خورشید) 

و جنبشی و پتانسیل (از بارش) و انرژِی شیمیایی در نتیجه فرآیند های هوازدگی

میباشد.انرژی پتانسیل از فرآیند های تکتونیکی تامین میگردد.

 خروجی سیستم شامل آب ،رسوب و مواد محلول است و توسط کانال رودخانه به

نواحی دیگر منتقل میگردد.اما منابع آن از دامنه های حوزه زهکشی تامین میشود ،از

 این رو یک سیستم پیچیده ولی یکپارچه تشکیل میدهد.حوزه های زهکشی معمولا

 محلی برای خروج آب و رسوبات و ریزش آنها به دریا ایجاد میکنند. با وجود این ،در

برخی موارد ،عمدتا در مناطث خشک ،یا در حوزه های فعال تکتونیکی، رودها

به درون فرورفتگی های داخل خشکی (داخلی) میریزند.

 آنگونه که از سیاست های برنامه ریزی،پروژه های مهندسی و مدیریت کاربری

زمین بر میاید ،کمتر فعالیت انسانی است که تاثیری بر حوزه های زهکشی

 نداشته باشد. در مورد ساختمان مخازن سد و پروژه های آبیاری ،این ارتباط

مستقیم به روشنی وجود دارد.همچنین بین انتشار کود های شیمیایی در دامنه های

 حوزه زهکشی و افزایش سطح نیترات ها و فسفات ها ارتباط مستقیم وجود

دارد.شاید چیزی که بیش از همه از آن غفلت میشود حد لازم آگاهی مدیران محیط از

 چگونگی اثرات فعالیت انسان بر هیدرولوژی و جنبه های مختلف ویژگی های

آب در حوزه است.یقینا مدیریت حوزه زهکشی اغب نامناسب است یا قانون به خوبی

 از آن حمایت نمیکندو،به استثنای ایالات متحده که به این مسئله عنایت میشود.

                                  سیستم های حوزه زهکشی            

جنبه مهم مطالعه حوزه های زهکشی ،در نظر گرفتن این حوزه ها به صورت

سیستم ها یکپارچه است.بین علت و معلول یا بین اجزای مختلف این سیستم

اغلب پیوند نزدیک وجود دارد.و هر نوع دخالت انسان عموما به واکنش سیستم

 منجر میگردد.نمونه های مشخص واکنش های حوزه زهکشی مکان هایی

 را شامل میشود که در آنجا تخریب و نابودی جنگل موجب افزایش رواناب سطحی

و فرسایش خاک است. یا جایی که ساختمان سد مانع عبور رسوب به پایین

دست سد میگردد.یا در میاس بزرگتر موجب فرسایش ساحی میگردد.زیرا

تعادل بین رسوبی که وارد پایین دست رود میشود و برداشت آن ،توسط

فرآیند های ساحلی تغییر کرده است(مثلا در امتداد حواشی دلتا) .مثلا تصور

میکنند ایجاد چند سد در مسیر رود نیل علت فرسایش در ساحل دلتای آن است.

چهار جنبه اصلی در سیستم های زهکشی وجود دارد که در ژئومورفولوژی کاربردی

 اهمیت ویژه ای دارند. 1-درجه بندی شبکه رود و طبقه بندی حوضه 2-مدل های

فرساش -حمل- رسوب 3-مفهوم تعادل 4-واکنش حوزه نسبت به عوامل تاثیر گذار

بیرونی .

                                         طبقه بندی شبکه رودخانه    
                                                                               
روشهای درجه بندی رود شامل شماره گذاری،مبتنی بر شبکه شاخه های مجاری

رود است.از این روش های درجه بندی به عنوان اساس تحلیل مورفومتریک شبکه

 و نیز حوزه ای که شبکه در بطن آن قرار دارد ،استفاده میشود.

تحلیل مورفومتریک اصولا و عمدتا به روابط آماری موجود بین ویژگی های شبکه

مانند:رتبه رود،طول حوزهة،مساحت حوزه،عرض حوزه،هندسه حوزه،تراکم

زهکشی،کشیدگی،شیب بدنه دره و... .هورتون در سال 1945 اولین شخصی

بود که به این موضوع توجه نمود.و بعد از آن استرالر،شیدگر ،شرو و گریگوری دنباله

کار های وی را گرفتند.
کار اولیه روی تحلیل داده ها ،چند گرایش کلی را نشان داد.این گرایشها شامل

بررسی نشبت رود با تعداد رودها در یک رتبه معین ،طول رود،شیب رود، و مساحت

حوزه زهکشی بود.ولمن و جرسن1978 توانستند نشان دهند که حوزه های

مختلف در کمربندهای اقلیمی متفاوت روابط عممی مختلفی بین مساحت حوزه و

میانگین دبی سالانه پدید میاورندو اما مورفومتری حوزه قویا بر بعضی ویژگی های

هیدروگرافیک اثر میگذارند،ویژگی هایی چون زمان اوج دبی ،و تمرکز سیلاب در حوزه

،اوج های سیلاب بر حسب تراکم زهکشی ،به میزان زیادی افزایش میابد.امکان دارد

 خود شبکه زهکشی نشان دهنده حساسیت شرایط حوزه زهکشی باشد.تراکم

زهکشی معمولا بیش از هرچیز برای مشخص نمودن شبکه به کار میرود.

                            
                                مدل های فرسایش-حمل-رسوب حوزه
       
مدل کلاسیک رسوب - حمل در چهار چوب مفهوم سایش آب در بالا دست رود

که در اراضی پست رسوب ایجاد میکند و جلگه های سیلابی مجسم میگردد.

عموما رودها به کسب نیمرخ تعادل که در قسمت بالا مقعر شده باشد،گرایش دارند.

منبع:http://www.abkhiz.blogfa.com

آر.یو.کوک و جی.سی.دورکمپ. ترجمه دکتر شاپور گودرزی نژاد.

تصاویر:اینترنت.