وبلاگ تخصصی مهندسین مرتع و آبخیزداری

به جزء موارد استثنایی؛ حفاظت سطوح آزاد آب برای کاهش تبخیر مقرون به صرفه نبوده است. روشهای تحت آزمایش شامل غشاهای تک مولکولی، و غشاها و ذرات شناور است. هر کدام از این روشها برای تقلیل سطح آزاد آب در مجاورت هوا طرح شده است. غشاهای تک مولکولی از الکهای چرب از قبیل هگزا دکانول ساخته شده‌اند. لایه را باید دایما به سطح اضافه نمود تا بدین وسیله اثر باد و ضایعات بیولوژیکی خنثی گردد. ورقه‌های شناور لاستیکهای بوتیل برای مخازن کوچک عملی‌تر است. ذرات شناور یا بلوکهای موادی از قبیل پرلیت، کفهای مومی شکل یا جسم سبک وزن، سطح آزاد آب را کاهش می‌دهند. تا جایی که محلی برای دسترسی حیوانات به آب می‌گذارد. ثابت شده است که روشهای مختلف فوق همه در مورد کاهش تبخیر در مخازن کوچک موثر می‌باشند.

تغذیه مصنوعی

مخازن زیرزمینی با آبی که از سطح به آنها نفوذ می‌کند تامین می‌گردد. در شرایط طبیعی فقط جزء کوچکی از آب باران به آب زیرزمینی می‌رسد. از آنجایی که مخازن زیرزمینی، مخازنی بدون تبخیر می‌باشند و از آنجا که جریان آبهای سطحی اغلب هدر می‌رود، حفاظت آب از طریق افزایش تغذیه مخازن زیرزمینی، توسط جریانهای سطحی یک عمل منطقی است.

روشهای معمولی تغذیه مصنوعی عبارتند از: حوضچه، شیار یا نهر، غرقاب، گودال یا چاههای تزریقی.

در روش حوضچه‌ای پخش آب به وسیله یک سری برکه‌های کوچک است که با دیواره یا پشته‌های کوچک ساخته شده صورت می‌گرد. پشته‌ها اغلب از خطوط تراز پیروی کرده و به نحوی تنظیم شده‌اند که آب از یک حوضچه به حوضچه دیگر جریان می‌یابد.

در روش شیاری یا نهری جریان آب در امتداد یک سری نهرهای موازی خواهد بود که نزدیک به هم قرار گرفته‌اند.

در روش غرقاب روی سطح زمین را لایه کوچکی از آب فرا  می‌گیرد. گودال و محور و چاههای تزریقی به عنوان روشهای تغذیه اساسا در مناطق شهری و مراکز صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرند. صرف نظر از نوع روش، باید آبی که به زمین تغذیه می‌شود عاری از مواد رسوبی باشد. استفاده از ترکیبی از روشهای متعدد فوق برای هدفهای تغذیه معقولتر است.

در حوضچه‌های تغذیه مصنوعی اغلب نیاز به آن است که گهگاهی لایه‌های رسوبات جمع‌شده را خارج نموده و به جای آن شن ریخته شود. مواد بهساز خاک از قبیل بقایای مواد آلی، علوفه یا مواد شیمیایی، در افزایش میزان نفوذپذیری موثرند. در برخی موارد قبل از آن که بتوان آب را وارد زمین کرد، لازم است برای جلوگیری از انسداد منافذ خاک مواد معلق آن را در حوضچه‌های رسوب ته‌نشین کرد و یا آنکه از داروهای شیمیایی ضد انعقاد یا روشهای کنترل بیولوژیکی استفاده نمود.

کنترل نشت آب

تلفات انتقال آب از کانالها و نهرها را می‌توان به مقدار زیادی به وسیله کاهش یا برطرف کردن نشت آب تقلیل داد. اغلب در کانالهای آبیاری و نهرها، روکشی بتنی قرار می‌دهند. آسفالت، فایبرگلاس، بتن مسلح و روکشهای پلاستیکی نیز در کانالها و مخازن مورد استفاده دارند. برای کاهش تراوش آب در کانالها، مخازن و نهرها؛ مواد شیمیایی ویژه دیگری نیز با موفقیت به کار برده می‌شوند. گروهی از این مواد شیمیایی باعث تورم ذرات خاک و چرب شدن آنها شده و بدین ترتیب ظرفیت نفوذپذیری را کاهش می‌دهند. گاهی اوقات مقداری خاک رس ریز به سطح خاک افزوده می‌شود. این رسها متورم شده و منافذ خاک را مسدود می‌کند و در نتیجه میزان نفوذپذیری کاهش می‌یابد.

کنترل گیاهان آبدوست (فریتوفایت)

واژه فریتوفایت به گیاهانی اطلاق می‌شود که آب مورد نیاز خود را از ناحیه اشباع یا منطقه موییه‌ای بالای آن به دست می‌آورند. از این گونه گیاهان می‌توان گز، کانان وود، بید و لهور را نام برد. گیاهان فریتوفایت بالغ بر 80 گونه می‌شوند. رشد فریتوفایتها اکثرا در امتداد دره‌های رودخانه‌های اصلی و بزرگ متمرکز است. مصرف آب در این نوع از گیاهان با عواملی از قبیل گونه گیاه، آب وهوا، و عمق سفره آب زیرزمینی تغییر می‌یابد.

کنترل فریتوفایتها از نظر حفاظت آب بسیار دارای اهمیت است. کنترل می‌تواند به وسیله روشهای شیمیایی یا مکانیکی باشد. البته هزینه کنترل، کاربرد آن را محدود می‌کند. برای حفاظت نواحی مورد عمل باید پوشش گیاهی که مصرف آبی نسبتا کمی دارند جایگزین گردد. ایجاد کانال موثرترین راه برای استفاده از آبی است که به مصرف فریتوفایتها می‌رسد. از طریق ایجاد کانال و زه‌کش، می‌توان سطح آب زیرزمینی را در نقاط آلوده به فریتوفایت پایینتر برده و جریان بیشتری را به مخازن پایین دست انتقال داد. همراه با پایین بردن سطح سفره آب زیرزمینی، مصرف آب فریتوفایتها به مقدار زیادی کاهش می‌یابد.

**برگرفته از کتاب مهندسی خاک و آب، نوشته گلن شواب ـ ک. فریورت، ترجمه غلامحسین حق نیا و امین علیزاده ـ چاپ دوم انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد شماره