علم آبخیز داری در اوایل قرن بیستم و عمدتا به دلایل زیر پا به عرصه نهاد:
1-کسب دانش و آگاهی بیشتر در مورد چرخه هیدرولوژی و عملکرد آن.
2-افزایش جمعیت و فشار بر منابع طبیعی و اراضی و منابع آب.
3-افزایش بیش از حد مصرف آب و لزوم تامین منابع آبی بیشتر.
4-بروز مشکلات جدید و پیچیده تری همچون آلودگی منابع آب، وقوع سیلاب،افت منابع آب زیرزمینی و ... .
برای آشنایی بیشتر با این علم نخست به تعریف آبخیز و آبخیزداری می پردازیم.
آبخیز عبارت است از منطقه ای توپوگرافی که توسط یک سیستم رودخانه زهکشی می شود. به عبارت دیگر آبخیز پهنه ای از زمین سراشیب است که تمام رواناب ناشی از بارش بر روی آن را ، یک رودخانه ، دریاچه و یا یک آب انباشت دریافت می کند.
آبخیزداری: عبارت است از برنامه ریزی و مدیریت آبخیز جهت جلوگیری از به هم خوردن وضعیت منابع آبخیز و حفظ آن با اجرای طرح های مختلف در آبخیز. این برنامه ریزی می باید در جهت بهره برداری هماهنگ، یکپارچه و قانونمند صورت گیرد به طوری که به سرمایه اصلی آبخیز یعنی آب ، خاک و پوشش گیاهی آسیبی نرسد.
فرسایش خاک یکی از مسایل اساسی در کشورهای در حال توسعه و اغلب کشور هاست. عوامل فرسایش به طور طبیعی در حال تخریب لایه سطحی خاک است و در صورت تشدید فرسایش به علل مختلف، میزان آن بسیار زیاد و خسارت بار خواهد بود. یکی از اهداف اصلی آبخیزداری ،کنترل فرسایش و جلوگیری از آن است. آبخیزداری نقش قاطعی در حفظ و نگهداری و بهره وری صحیح از جنگل ها و مراتع ،تامین آب سد ها،کاهش رسوبات،کاهش خسارات ناشی از سیل و ... دارد.
اثرات نامطلوب ناشی از عدم اجرای طرح های آبخیز داری شامل پر شدن مخازن سد ها از رسوب،وقوع سیل و ایجاد خسارات سنگین، کاهش منابع آب آبخوان ها و افت سطح آب های زیرزمینی، کاهش توان بالقوه تولیدی زمین های زراعی و تخریب پوشش گیاهی و از بین رفتن جنگلها و مراتع است.
مراحل مختلف و کلی مطالعات در حوضه های آبخیز:
مرحله اول ،بررسی وضع موجود که شامل مراحل زیر است:
بررسی موقعیت و حدود حوضه آبخیز ،خصوصیات فیزیکی و توپوگرافیک حوضه. زمین شناسی،خاک شناسی ، اقلیم شناسی و پوشش گیاهی حوضه، بررسی ویژگی های اقتصادی-اجتماعی و نیز مطالعه فرسایش خاک حوضه.
مرحله دوم، تحلیل و جمع بندی اطلاعات به دست آمده از بررسی های مرحله اول
مرحله سوم، شامل برنامه ریزی و پیشنهادات که خود شامل ارائه روش هایی جهت کنترل فرسایش و نیز روش هایی جهت تقویت و اصلاح پوشش گیاهی است.
عملیات اصلاحی در حوضه های آبخیز:
این عملیات هنگامی صورت می پذیرد که حوضه ای دچار تخریب یا فرسایش شود و به طور کلی شامل سه گروه عملیات مکانیکی،بیولوژیک و ویژه است
- عملیات مکانیکی شامل اصلاح شیب آبراهه ها از طریق احداث بند ها و سد ها ،ایجاد کنتور فارو جهت نفوذ دادن آب به داخل خاک ، تراس بندی و بانکت سازی، دیواره سازی برای حفاظت کناره های بستر رودخانه و ... می باشد.
- عملیات بیولوژیکی شامل کاشت گونه های گیاهی مناسب،کشت نواری،کودپاشی در خاک های فقیر و ... است.
- عملیات ویژه نیز شامل اعمال مدیریت های صحیح در مراتع،رعایت تعادل دام و مرتع،احداث جاده های مالرو در مراتع ، احداث آبشخور و ... است.
روش های مبارزه با فرسایش آبی:
روش های مبارزه با فرسایش آبی به دو دسته روشهای غیر مستقیم و مستقیم تقسیم می گردد.
روش های غیر مستقیم:این روش ها روش های پیشگیری کننده هستند و قبل از مشاهده علائم فرسایش اجرا می شوند. این روش ها بسیار ارزان تر و ساده تر از روشهای مستقیم هستند.
روشهای غیر مستقیم عبارتند از:
1-استفاده از زمین ها بر حسب استعدادشان
2-شخم زدن صحیح
3-استقرار پوشش گیاهی مناسب
4-دادن کود و افزایش مواد آلی
5-تناوب زراعی
6-باقی گذاشتن بقایای محصول در زمین یا مالچ پاشی
و ...
روشهای مستقیم:
این روش ها هنگامی آغاز می شوند که علائم فرسایش به چشم بخورند و روش های پیشگیری کننده مثمر ثمر نباشند. روش های مبارزه مستقیم مبتنی بر اصول تضعیف و یا حذف عوامل مساعد فرسایش است.
