ازنظرژئومورفولوگها بادعامل اصلی فرسایش دربیابانهااست.بادعامل برداشت موادورسوب آنهااست.بااین حال نقش آب راهم نمی توان درشکل گیری پدیده ها ی مورفولوژی این نواحی نادیده گرفت.
خاکهای مناطق خشک به دلیل کمبودموادآلی وکلوئیدی وخشکی آسیب پذیرهستند.
مراحل فرسایش بادی
فرسایش بادشامل سه مرحله است.این مراحل به ترتیب توضیح داده شده اند.
1- برداشت
عمل برداشت ذرات ریزومنفصل سطح زمین توسط بادرابادبردگی می گویند.
بادذرات ریزخاک رابرداشت می نمایدوذرات درشت رابرجامی گذارد.عمل بادبردگی درمناطقی که مستعدهستندباعث کندن زمین تاعمق زیادی می شود.
براثربادبردگی درمناطق بیابانی عناصر درشتی برجامی ماندکه به عنوان محافظ،سطح خاک راحفظ می نماید.این پوشش را"رگ یا دشت ریگی یا سنگفرش بیابانی "می گویند.
ذراتی که توسط بادحمل می شوندباعث تاثیرفرسایشی روی موانع مختلف یاسطح های ساختمانی موجوددرسرراه خود می شودکه باعث سایش آنها می شود.ازآنجایی که این عمل توسط ذرات ماسه ودرارتفاع پائین انجام می گیردبه آن سایش ماسه ای نیز می گویند.باافزایش ارتفاع این اثرکاسته می شودزیرابارموجوددربادباافزایش ارتفاع کم می شود.این تاثیرموجب پیدایش اشکال ویژه ای مانندقارچ یادودکش ایجادمی نماید.
گاهی فرسایش بادی درمناطق بیابانی موجب تشکیل شیارهاوفرورفتگیهای طویل ونسبتاُعمیقی دررسوبات نرم می شود .امتداداین شیارهامعمولادرجهت بادهای اصلی منطقه است .این دیوارهایاتیغه های بین شیارهارا"یاردانگ" می گویند.این گونه ساختمانهااولین باردرترکستان مشاهده ونامگذاری شده است.
2- حمل
بادموادی راکه فرسایش وروبیده است به صورت باربستری (ذراتی که به علت وزن آنهایادرشتی درسطح یانزدیک زمین حمل می شوند)یابه صورت بارمعلق (ذراتی که به علت ریزی درهوامعلق می مانند)جابجا می کند .درواقع به سه شکل موادراحمل می کند:
- حالت معلق : ذرات بسیارریزخاک باقطرکمتراز1/. میلیمتربه این صورت جابجامی شود.
- حالت خزشی : قدرت بادسبب می شودتاذرات درشت خاک به صورت غلطان درروی سطح زمین به حرکت درآیند.معمولاًذراتی باقطر5/ تا 2 میلیمترحمل می شوند.
- حالت جهشی : ذراتی که بادنمی تواندآنهارابه صورت معلق یاخزشی حمل نمایدبه صورت جهشی حمل نماید.
3- رسوبگذاری
باکم شدن سرعت باد،ازقدرتش برای حمل ذرات کاسته می شود وذرات درنقطه ای ازحرکت بازورسوبگذاری می کند.ذرات درشتربه صورت تلماسه ودانه های ریزتربه صورت لایه های افقی (لس)ته نشین می شوند.
اشکال وناهموریهای ناشی ازتاثیرباد
1-اشکال ناشی ازعمل سایش
ذراتی که توسط باد حمل می شوندپس ازبرخوردبا موانعی که برسرراه آنها وجودداردموجب سایش آنهامی شود .این عمل درنزدیک سطح زمین وتوسطذرات ماسه انجام می گیرد به "سایش ماسه ای"معروف است .قطعه سنگها،ساختمانها،موانع دست سازانسان تحت تاثیر این نوع فرایندقرارمی گیرند.اگرسطح سنگ ازکانیهای باسختی یکسان تشکیل شده باشدسطح آن صاف وصیقلی می شودولی اگردارای کانیهای باسختی متفاوت باشدسطح آن خراشیده یانقطه نقطه می شود.اگرسنگ بهردلیلی ازچندجهت تحت تاثیرسایش قرارگیرددارای چندسطح صاف باگوشه های نوک تیزمی شودکه به آن" بادساب"می گویند.
اگرموانع سنگی منفرددرمسیرباددارای جنس متفاوت باسختی متفاوت باشندباعث بوجودآمدن اشکالی ستونی مانندقارچهایاسندان کفاشی می شود.
2- دشت ریگی یارگ
درمناطق فاقدپوشش گیاهی بادبردگی باعث برداشت ذرات ریزوقابل حمل می شودو ذرات درشتربرجای می مانند، که به آن دشت ریگی می گویند.
3- حفره وفرورفتگی
دربعضی بیابانهابادحفره هاوفرورفتگی های ایجادمی کند.ژئومورفولوژیستهامعتقدنداین پدیده دراثرفرسایش بادی بوجودمی آید.حفره هاغالبا ًکم عمق ودرجهت بادغالب قراردارند.
4- یاردانگ
فرسایش بادی دربعضی مناطق صحرایی موجب تشکیل شیارهاوفرورفتگیهای طویل ونسبتا ًعمیقی دررسوبات نرم می شودکه این شیارهارا"بادکند"وبه دیوارهای میان آنها "یاردانگ" می گویند.امتدادشیارهامعمولاًدرجهت بادهای اصلی منطقه است.ارتفاع یاردانگهابه دههامتروطول آنهابه کیلومترهابرسد.محققین معتقدندایجادیاردانگهانتیجه دخالت فرسایش آبی - بادی است.درلوت گستره بسیاری ازیاردانگ (کلوتها)دیده می شود.
5-اشکال تراکمی باد
بادذراتی راکه باخودحمل می کند ،سرانجام به علت ازدست دادن قدرت حمل خودیابرخوردبا موانع موجوددرسرراه خود،برجای می گذارد.نتیجه این عمل بوجودآمدن اشکال متفاوتی است .تپه های ماسه ای ازبارزترین اشکال تراکمی بادهاهستند.درذیل پاره ای ازآنهاذکرشده است. به منطقه وسیعی که ازتپه های ماسه ای گوناگون تشکیل پوشیده شده باشد ارگ گویند.
الف )تپه های ماسه ای
ذراتی که توسط بادحمل می شوندوقتی باموانع موجوددرسرراه خودبرخوردمی کنند.دانه های ماسه همراه بادوقتی به مانع برخوردکرددرپای آن یادرقسمت بادپناه برجای می مانندوتوده برجسته ای به وجودمی آوردکه خودموجب جمع شدن ذرات بیشتروتشکیل تلماسه می شود.تلماسه هاپس ازتشکیل به حرکت خود ادامه می دهندودرجهت حرکت بادجابجامی شوند.بین ترتیب که بادذرات ماسه را ازسمت مقابل خودبه طرف بالاوجلومی راندوپس ازرسیدن به قله(نقطه قرار) درسمت دیگربه پایین می افتد.تکراراین عمل به تدریج موجب جابجایی ثپه می شود.این جابجایی گاهی به 10تا20متردرسال می رسد.درسطح تلماسه هابرجستگی های دیده می شودکه به " اثرموجی"می گویند.ارتفاع تلماسه هاگاهی تا200مترهم وعرض یک کیلومترمی رسد.
انواع تلماسه:
- بارخان یابرخان.تلماسه ای است هلالی شکل که یه صورت متقارن یاغیرمتقارن دیده می شود.دارای دوبازو است .درجهت مقابل باددارای شیب ملایم امادرجهت مخالف باددارای شیب تنداست .طرف محدب سمت بادقراردارد.
اگریک یاچندبارخان درکناریکدیگرتشکیل شود،بارخانهای عرضی تشکیل می شود.دراین نوع تپه هاجهت بادغالب منطقه عمودبرمحورتپه ها است.اگریکی ازبازوهابه علت تغییربادغالب یابادهای فرعی توسعه یابدورشد نمایدیک تپه طولی تشکیل می شودکه محورتپه موازی بادغالب منطقه است.
- سیف .تپه ماسه ای کشیده است.نوک آن تیزوانتهای آن مدوراست.دامنه مخالف باددارای شیب تندتری نسبت به دامنه روبه باددارد.قسمت پیشانی آن مثلثی بایالهای تیزوگاهی قوسی شکل است.
- سیلک .سیلکهاازاتصال سیفهاوبه صورت خطوط موج داری بوجودمی آیدوتشکیل آن بستگی به بادغالب منطقه دارد.شکل کلی آنهادندانه دارومارپیچی است.
- قوردیاهرمهای ماسه ای. قوردهانتیجه ای بارخان هاوسیف ها است.بارخانهاوسیف هادرجهات مختلف به تدریج به یک نقطه متوجه می شوندودرنتیجه،عوامل وموانع گوناگون ازپیشرفت آنهاجلوگیری می نماید،دراین حالت تپه های ماسه ای دراثربادهای مسلط ،تشکیل توده ای عظیمی را می دهدکه همان قورد است .ارتفاع تپه هابلندترازسایرتپه هااست .
ب) لس
لس رسوبی بادی است که ازذرات یکنواخت،ناپیوسته ومعمولاًزاویه داریانیمه زاویه دارتشکیل شده است.اندازه ذرات آن درحدسیلت ،همراه باکمی رس وگاهی ماسه است.رنگ لس،به علت هوازدگی شیمایی کانیهای آهن داروایجاداکسیدهای آهن ،معمولاًزردیاقهوه ای است .لس هاازته نشین شدن ذراتی که به صورت معلق وبه وسیله بادحمل می شوند،به وجودمی آیندوممکن است دارای منشاء صحرایی یایخچالی باشد.نمونه های آن درغرب کپه داغ و گرگان وجوددارد.
ج) نبکایاتل نباتی
درجاهایی که سطح آبهای زیرزمینی بالااست وموجب رویش گیاهان شده است،انباشت ماسه درپناه گیاهان انجام می گیردکه به صورت نبکایاتل نباتی ظاهرمی شود.این پدیده درپناه گیاهان نمک دوست وخشکی دوستی که توان به دام انداختن ماسه را داشته باشدشکل می گیردوبه نام همان گیاه نامیده می شود.علاوه برماسه های روان موادریزمانندسیلت وذرات ونمک وگچ می توانندبه صورت نبکاظاهرشوند.بزرگترین نبکادرایران درمغرب دشت لوت ومتراکم ترین آنهادردشت جازموریان دیده می شود.
6-ورنی صحرا
ورنی پوسته ای ازترکیبات آهنی است که دراثرنیروی "کاپیلاریته" درروی سنگها ظاهرمی شود.بواسطه ترکیبات آهن،رنگ آنهاتیره است ودراثرعمل سایش بادصیقلی شده ونهایتادرمقابل بادوذرات شن وماسه ی همراه آن مقاوم می شود.دراثرسایش باددرمناطق خشک قلوه سنگها راصیقل داده وسطوحی درآنهاایجاد می کند که به این قلوه سنگها" ویندکانتر"می گویند.
- آشنایی با ریگ جن درکویرمرکزی ایران
ریگ جن منطقه ای وسیعی پوشیده ازتپه های شنی وکویری مخوف درمرکزدشت کویراست.این منطقه درشمالشرقی به منطقه معلمان وکوه گوگردوقسمت جنوب انارک،ازسمت شرق به ناحیه جندق ،ازسمت غرب به پارک ملی کویرمنتهی می شود.جهت تپه های ماسه ای روان ازغرب وشمالغرب به شرق وجنوبشرق کشیده شده است .
مردم شهرهاوروستاهای اطراف این منطقه معتقدندکه محل زندگی ارواح واجنه است.براساس همین اعتقادکمترکسی جرات مسافرت به آن رامی نماید.
سون هدین نویسنده کتاب کویرهای ایران درسال1900 آنرا کشف نمود.آلفونزگابریل نیزدرسال 1930ازقسمت تائیل می گذرد.علی پارسا نیزچندمسافرت درسالهای اخیربه آن نموده است که شرح آنهارادرسایت خودداده است.
یک گروه اتومبیلران به سرپرستی شخصی به نام آقای عباس نژاددرسال 1382نیزازاین منطقه عبورنموده است
کویر از فضا
نمایی از ریگ جن
نمایی از ریگ جن
لینک مرتبط http://geoinfo.amu.edu.pl/wpk/geos/GEO_8/GEO_CHAPTER_8_TABLE.HTML
