وبلاگ تخصصی مهندسین مرتع و آبخیزداری

حفاظت ، توسعه و  احیای   مناطق کوهستانی و یا حوزه های آبخیز بالا دست اهمیت زیادی در

 پیشرفت  اهداف توسعه ای دارد . با توجه به این موضوع بسیاری از کشور های در حال توسعه

 توجه زیادی به مدیریت حوزه آبخیز دارند .

تعاریف :

برای شروع لازم است ، چندین  تعریف مهم را توضیح دهیم .

 یک حوزه  آبخیز ، واحدی هیدرولوژیک است که به عنوان واحد فیزیکی- زیست شناختی و همچنین

در بسیاری  اوقات به عنوان یک واحد اقتصادی – سیاسی به منظور بررسی و مدیریت منابع

 طبیعی ، توصیف و  به کار میرود . ‍‍Catchment  اغلب مترادف با حوزه  آبخیز میباشد  .

اندازه مشخصی برای  حوزه آبخیز وجود ندارد . یک حوزه میتواند از چندین هزار کیلومتر مربع

 تا چند کیلومتر مربع  وسعت داشته باشد .

حوزه آبخیز با حوزه رودخانه (River basin  )  تفاوت دارد . ممکن است یک رودخانه در مسیر

جریان خود به دریا از صدها حوزه آبخیز و انواع بسیاری از اشکال زمین ( Land form) گذر نماید .

تخریب حوزه آبخیز ( watershed degradation) :

 تغییرات رفتارهیدرولوژیکی سیستم رودخانه  در طی زمان است  و نتیجه آن کاهش کیفیت و

 کمیت و زمان جریان آب  . تخریب حوزه آبخیز از رابطه متقابل عوارض فیزیوگرافیکی

 ، اقلیم و کاربری ارضی ضعیف  (جنگل زدایی بیش از حد ، کشت نامناسب ، تخریب خاک

و شیب ها توسط معدن کاوی ، حرکت حیوانات ،ساخت رودخانه و انتقال ، ذخیره و تغییر جهت

 و استفاده  نامناسب از  آب ) ناشی میشود .و  به نوبه خود منجر به تسریع تخریب  بوم شناختی

، کاهش فرصت های اقتصادی و افزایش  مشکلات اجتماعی میگردد.

همه حوز های آبخیز  دارای انواع منابع طبیعی – خاک ، آب ، جنگل ، مرتع ، جانوران وحشی ،

مواد معدنی و  غیره هستند . از آنجایی که  آبخیزداری شامل تصمیم گیری درباره 

 استفاده  از منابع به منظور چندین هدف  میباشد ، استفاده از چندین تخصص با هم ، لازم به

نظر میرسد .

آبخیزداری باید  با همکاری سازمان های مختلف دولتی و همچنین طبقات مختلف اجتماعی

مردم  انجام گیرد . از طرف دیگر ، دخالت افراد و عناصر بسیار زیاد در تصمیصم گیری

  باعث عدم کارایی  نتایج میگردد. برای مثال اگر هدف اصلی ، حفاظت یک  بند  آبیاری باشد

 ، مسئولان و آ‍ژانس های آبیاری باید در این زمینه دخالت نمایند ، نه سازمان  آب و برق .

 ( زمین لغزش ها  ، آتش سوزی های طبیعی ، سیل ) همواره فاکتور های موثر بر مدیریت

 حوزه آبخیز میباشند .

توجه به این نکته حائز اهمیت است که وقتی  چالش های جدیدی در راستای آبخیزداری

 روی دهد ، طرح مدیریت اول باید صلاح شود که مسئولیت آن به عهده طراحان و آبخیزدارن است .

آنها باید مسئولان دولتی را متقاعد کنند که آبخیزداری یک فرآیند مداوم و قابل تغییر است . 

بررسی  و طرح ریزی  حوزه آبخیز : 

 صحیح تفهیم و اجرا گردد ، باعث اجرا ی موفق یک طرح  آبخیزداری میشود .

چهار سطح بررسی و طرح ریزی حوزه  آبخیز :

1-سطح ملی : در سطح ملی   نوعی  شناسایی سریع توسط عکس های هوایی و تکنیک های

سنجش از دور انجام میگیرد .

این نوع  بررسی  میتوان طبقات وسیع کاربری اراضی وعوامل مهم تخریب را  مشخص نمود .

با استفاده از ادغام  داده های موجود و  با تکنیک های این سطح میتوان اطلاعات کافی  برای

 یک طبقه بندی ساده حوزه های آبخیزدر سطح ملی انجام داد .

 شدت مشکلات و وسعت  نواحی بحرانی .

مکان های حوزه آبخیز : همچون  حوزه های آبخیز اراضی مرتفع ، حوزه های اراضی پست و ... .

این طبقه بندی میتواند نقش مهمی در تعیین سیاست ملی و اولویت کارگذاری ها داشته باشد .

سطح منطقه ای یا ناحیه ای :

گروهی از حوزه های آبخیز در این سطح بررسی میشوند . همچنین طرح  های  توسعه

منطقه ای در این سطح  انجام میگردد.

در این سطح ، نواحی محدود تری نسبت به سطح ملی تحت پوشش قرار میگیرد ولی ضرورتا 

 برای  یک حوزه آبخیز خاص ، به اندازه سطح ملی دقیق نیست .

این بررسی ها در ایجاد طرح های توسعه  دراز مدت برای منطقه یا ناحیه حائز اهمیت است .

بیشتر بررسی های دقیق در سطح حوزه ابخیز  انجام میشوند . زیرا یک حوزه آبخیز ، یک واحد

کارکردی است که در یک سیستم کامل، نواحی بالا دست و پایین دست را با یکدیگر مرتبط

میسازد و  نیز واحد مناسبی برای طرح ریزی و  تحلیل های اقتصادی است .

در یک حوزه آبخیز بزرگ ، بررسی و طرح ریزی دقیق در زیر حوزه هایی که با مشکلات

 جدی و یا در نواحی بحرانی انجام میگیرد .

سطح زراعی :

بررسی در سطح زمین زراعی و بررسی به منظور توسعه اجتماعی نیز  لازم به نظر میرسد.

 این سطح بررسی بسته به نیاز های واقعی  میتواند در طی دوره بررسی  یا در آغاز مرحله

اجرای طرح  انجام گیرد .

هدف اصلی بررسی در این سطح ، بهبود مدیریت اراضی زراعی و توسعه اجتماعی در

 حوزه آبخیز است  و بیشتر تاکید بر حفاظت و توسعه دارد .

از طریق بررسی و طرح ریزی  در سطح محلی اطلاعات  اساسی و مهمی فراهم میشود .

به طوری که کشاورزان و جوامع محلی را نیز شامل میشود . اگر در محل مورد نظر دولت

محلی ، اتحادیه کشاورزان  و..تاسیس شده باشد ، نماینده های  آنها باید در پروسه بررسی

در مقیاس محلی شرکت داشته باشند . 

یه منظور  استفاده  از نیروی انسانی ، منابع ، و زمان ، بررسی وطرح ریزی حوزه آبخیز 

تا جایی که  امکان دارد باید عملی انجام گیرد . 

بررسی ها  باید در راستای اهداف  اصلی و مشکلات عدیده انجام گیرد و طرح ها و نظریه ها

باید متمرکز بر حل کردن و کاهش مشکلات باشد .در عین حال  نباید از پتانسیل کلی حوزه آبخیز

 غفلت کرد.